Marzanna – historia, znaczenie, topienie

Topienie marzanny

Marzanna już od dawna jest symbolem wiosny i odejścia zimy. Praktycznie każdy z nas choć raz w życiu topił Marzannę w okresie szkolnym. Skąd wzięła się ta tradycja? Na czym polega zwyczaj topienia Marzanny? Jakie ciekawostki warto poznać w tym temacie? Jak wygląda świętowanie wiosny w innych krajach? Czy pochodzą od niej imiona słowiańskie?

Słów kilka o historii

Kultura i mitologia słowiańska jest znana z wielu obrzędów, które po dziś dzień są stosowane w różnorodnych regionach. Według legend Marzanna była słowiańską boginią symbolizującą śmierć, a nawet demona. W okresie zimowym natura ulegała obumarciu – dawniej wierzono, że sprawczynią jest ta bogini. Jej śmierć oznaczała zatem budzenie się otoczenia do życia, a tym samym początek pięknej wiosny. Wiosną natomiast stery obejmowało inne bóstwo, nazywane Jaryłą – symbolizujące zieloną i ciepłą porę roku.
W tamtym okresie uważano, że konieczne jest uśmiercenie Marzanny, gdyż dzięki temu nastanie pora roku, jaką jest wiosna. Tworzono kukły, które następnie palono lub topiono. Co ciekawe, ludzie wierzyli również, że ten zwyczaj pozwoli zapewnić urodzaj w przyszłości.

Dawny obrzęd topienia Marzanny

Kukłę tworzono z płótna, ze słomy i wielu ozdób – np. korali i wstążek. Pierwszym etapem było obnoszenie kukły po każdym domu na wsi przez dzieci, które w ręku trzymały gałązkę jałowca. Podczas obchodu kukłę umieszczano w każdym z mijanych zbiorników z wodą, co wskazywać miało jej podtapianie.

Pod wieczór mieszkańcy wiosek zabierali Marzannę i wynosili ją poza granice wsi, a następnie wrzucali do wody lub palili. Okazuje się, że tę tradycję przez długi czas uznawaliśmy za pogańską, krytykował ją też kościół katolicki. Jednakże kultura starosłowiańska i obrzęd ten przetrwały do dziś i są kultywowane w wielu regionach naszego kraju.

Marzanna – wygląd kukły i topienie

Topienie Marzanny odbywa się w pierwszym dniu wiosny (21 marca). W wielu regionach w dzień wiosny najpierw pali się kukłę, a następnie topi. W tym zwyczaju uczestniczą zazwyczaj ludowe zespoły lokalne, a także dzieci i młodzież szkolna.

Kukła w każdym rejonie wygląda bardzo podobnie. Marzanna wykonywana jest ze słomy, następnie ubierana w łachmany lub lokalny ludowy strój. Aby ułatwić jej stworzenie i trzymanie w górze, korzysta się często z nadziania jej na kij. Co ciekawe, w kilku miejscowościach zamiast Marzanny topi się jej męską wersję – Marzanioka.

Dzisiejsze topienie Marzanny

W obszarze Śląska do dziś stosuje się zwyczaj chodzenia z tzw. „gaikiem”, czyli sosnową gałązką ciekawie przyozdobioną. Wskazuje ona nadejście wiosny i obudzenie się przyrody do życia. Po utopieniu kukły mieszkańcy powracali do wsi z gaikiem i nosili go po domostwach, aby gospodarstwa cieszyły się dobrobytem. Niekiedy takie świętowanie kończyło się wesołą biesiadą.

W dzisiejszych czasach ten zwyczaj jest raczej związany z zabawą i świętowaniem nadejścia pięknej pory roku. W miastach i miasteczkach przygotowuje się własnoręcznie Marzannę, niosąc ją w większej grupie nad jezioro lub inny zbiornik wodny, który znajduje się najbliżej. Następnie kukła zostaje podpalona lub oddarta z łachmanów, a następnie wrzucona do wody. Szkoły w wielu regionach najczęściej traktują ten zwyczaj jako element świętowania Dnia Wagarowicza, który odbywa się właśnie 21 marca.

Początek wiosny w innych krajach

W Polsce topimy Marzannę w czasie rozpoczęcia wiosny, natomiast w innych krajach w tym okresie korzysta się także z dodatkowych różnorodnych tradycji. Przykładowo w Hiszpanii w marcu obchodzi się Las Fallas – mieszkańcy podziwiać mogą pokazy fajerwerków i petard. Tworzy się także kukły nazywane ninotsami, które mają wskazywać na zabawne sceny z życia lub postaci z fantastyki. Ostatniego dnia święta kukły są palone. Inne europejskie kraje także organizują są ogniska oczyszczające z zimy (np. W Szwajcarii, gdzie pali się kukłę Böögg).

W azjatyckich krajach trochę inaczej świętuje się nadejście wiosny. Japońskie obchody skupiają się na podziwianiu kwiatów wiśni (nazywanych Hanami). Kwitnące wiśnie są dla Japończyków pewną metaforą ulotnego piękna i życia. W Tajlandii natomiast wiosnę celebruje się z Nowym Rokiem (Songkran). Organizowany tutaj jest festiwal wody, który przemienia się w zabawną wodną bitwę.

Jeśli chodzi o amerykańskie kraje, tutaj raczej korzysta się z nowoczesnych zwyczajów. Kanada już od kilku dekad przygotowuje w maju ogromny festiwal tulipanów, które mają oddać hołd wiośnie i są symbolem przyjaźni między Kanadą i Holandią. W mieście Annapolis mieszkańcy w każdym roku w marcu urządzają zbiorowe palenie skarpetek, co ma zwiastować powrót rekreacyjnego sezonu.

Ciekawostki o Marzannie

Jak już wiemy, Marzanna jest bóstwem słowiańskim o wielu obliczach oraz imionach. Znana jest głównie w Europie Środkowo-Wschodniej, także pod innymi imionami – Mara, Mora, Morana, Marena, Magdalena, Śmierć, Śmiertka, czy też Śmiercicha, ma również swoją runę w alfabecie futhark. Aktualnie kojarzy nam się z kukła, która ma za zadanie zwiastować nadejście wiosny i pożegnanie z zimą. Ten zwyczaj jest mocno zakorzeniony w tradycji polskiej, opisany jest już w rocznikach Jana Długosza, czy w Mater Verborum. Jednakże znaczenia kukły należy dopatrywać się w zamierzchłych czasach, gdy w Europie dochodziło do wędrówek ludu.

W tym czasie doszło do upadku kultury antyku, a także do najazdów barbarzyńskich na Imperium Rzymskie. Jakiś czas później na mapie etnicznej tego obszaru pojawili się Słowianie, którzy zaczęli stawiać świątynie i posągi. Religia słowiańska ma bogaty panteon, a bardzo ważna w nim była Marzanna, którą czcili głównie Zachodni Słowianie. O tym bóstwie nieco więcej dowiadujemy się w późniejszym czasie, przypadającym około XIII wieku.

Wiele źródeł wymienia Marzannę jako słowiańską Prozerpinę, którą kościół katolicki uważał za zabobon pogański. Zwyczaj oddawania czci temu bóstwu był zwalczany przez tą instytucję, jednak nie został on usunięty z kultury Słowian.

Śląskie obchody topienia Marzanny

W czasach współczesnych tradycja topienia kukły straciła swój charakter sakralny i stanowi raczej wesołe celebrowanie nadejścia wiosny. W każdym regionie Polski zwyczaj ten obchodzi się w pierwszym dniu kalendarzowej wiosny. Uczestniczą w nim dzieci i zespoły folklorystyczne, a przebieg obrzędu opiera się na pochodzie dzieci i dorosłych, którzy niosą wykonane przez siebie kukły. Nad wodą wrzuca się Marzannę i Marzanioki do zbiornika, przy dźwiękach tradycyjnych pieśni. Folklore w tym obszarze są bardzo ważne, zatem często mieszkańcy zakładają lokalne stroje i śpiewają pieśni. W trakcie powrotu znad wody uwagę przykuwają gaiki, które przystraja się wstążkami i koralikami. Pochód wraca na wieś, cały czas śpiewając piosenki. W niektórych wsiach i miasteczkach (np. w Brynicy) po wykonaniu rytuału topienia Marzanny, organizuje się głośne biesiady.

Znaczenie obrzędu topienia kukły

Naukowcy wskazują, że symbolika Marzanny odnosi się głównie do słowiańskiej bogini, a nie do symbolu zimy. Dawne ludy kojarzyły Marzannę nie tylko ze śmiercią, ale także z panią życia, która miała władzę nad całą naturą. Marzanna najbliższa pierwotnemu obrazowi Matki Ziemi. Utopienie kukły wskazywano jako jej symboliczne zejście do podziemi, aby po pewnym czasie odrodzić się na nowo. Inni badacze wskazują natomiast, że tradycja ma ofiarny charakter i interpretuje się ją jako jest złożenie zimie ofiary, aby mogła odejść. Ta ofiara dla demonów wodnych ma także znaczenie wskazujące zapewnienie rolnikom plonów w nadchodzącej nowej porze roku.

Jare Gody

Warto zauważyć, że topienie Marzanny to jeden z elementów obrzędu słowiańskiego, nazywanego Jarymi Godami lub jare święto. Dla Słowian było ono bardzo ważnym świętem(podobnie jak noc kupały), które przypadało w trakcie wiosennego zrównania dnia z nocą. Kukłę odziewano w białe szaty, natomiast na głowę zakładano jej gałęzie głogu, który wyglądały niczym cierniowa korona. Obnoszenie jej wokół wioski było częścią rytuału, w trakcie którego szydzono z zimy i wzywano wiosnę. Ludność używała różnych instrumentów, grzechotek, trzaskała z batów i głośno śpiewała. Kulminacyjnym momentem było oczywiście utopienie Marzanny lub jej spalenie.

W trakcie Jarych godów malowane także jajka, które były symbolem siły witalnej, płodności i odradzającego się życia. Co ciekawe, w tamtym czasie jajkami często leczono ludzi i zdejmowano z nich uroki, przesuwając nimi po całym ciele. Toczenie ich po grzbiecie zwierząt miało także sprawić, że będą one zdrowe, dorodne i płodne. Do domostw przynosiło się gałązki, które wypuszczały pąki, następnie wykonywano z nich wiechy (czyli dzisiejsze palmy wielkanocne). Witki wierzbowe używane także były do smagania się nimi z innymi, sądząc, że w ten sposób oczyszcza się duszę człowieka ze zła i dodaje się siły organizmowi ludzkiemu. Podobne znaczenie miało również kropienie się wodą oraz obmywanie.

Chrześcijaństwo nie przyjęło pozytywnie tego obrzędu, a wręcz starało się go zakazać. W 1420 roku Synod Poznański nakazał duchowieństwu, aby nie wykonywała tego zabobonnego zwyczaju. Tradycja jednak przetrwała po dzisiejszy dzień, chociaż aktualnie niewiele ma wspólnego z dawnymi obchodami i świętowaniem. W XVII i XVIII wieku starano się zastąpić topienie Marzanny zrzucaniem kukły z wieży kościelnej (symbolizującej Judasza), jednak rytuał nie cieszył się powodzeniem.

Marzanna – podsumowanie

Topienie Marzanny jest w dzisiejszych czasach formą zabawy, z której korzystają głównie dzieci w wieku szkolnym. Dawniej w wielu regionach celebrowano nadejście wiosny w różne sposoby, teraz coraz częściej odchodzi się od tej kultury. Co ciekawe, w innych krajach także pali się lub topi kukły, które przybierają różne imiona, a nawet znacznie bardziej celebruje się nadejście nowej pory roku. Jednakże warto zauważyć, że zwyczaj ten jest mocno zakorzeniony w słowiańskich obrzędach. Dawniej Marzannę uważano za demona niosącego śmierć, a ludy słowiańskie bardzo poważnie podchodziły do tego tematu.

Mimo tępienia tej tradycji przez kościół katolicki, marzanna przetrwała ona aż do współczesnych czasów i nie dała się zastąpić innymi obrzędami. Praktycznie każdy z nas choć raz w życiu topił Marzannę w wieku szkolnym. Dla dzieci ten obchód jest radosną zabawą i przypomina o nadejściu wiosny i Dniu Wagarowicza, który przypada 21 marca(pierwszy dzień wiosny). Folklorystyczne akcenty tej zabawy znajdziemy głównie na Śląsku, gdzie niekiedy organizuje się w tym dniu biesiady.