Futhark: alfabet runiczny, historia, znaczenie run

Futhark, zapisywany również jako Fuþark,  to najstarszy znany alfabet runiczny używany w północno zachodniej europie od 2 wieku. Jego nazwa pochodzi od jego pierwszych sześciu liter: F, U, Th, A, R i K. Podobnie jest w naszym słowie alfabet, które pochodzi od 2 pierwszych liter alfabetu greckiego, czyli alfa i beta. Alfabet składa się z 24 liter, 18 spółgłosek i 6 samogłosek. Tradycyjnie 24 litery podzielono na trzy grupy ośmiu liter zwane ættir. Pismo runiczne może być pisane od lewej do prawej lub od prawej do lewej. Niektóre napisy łączą dwie metody. Czasami nawet pojedyncze runy zapisywane są lustrzanym odbiciem w porównaniu z głównym kierunkiem napisu. Poniżej litery alfabetu runicznego z ich odpowiednikami:

Historia

Najstarszą formą jest pisma runicznego jest tzw. Futhark Starszy używany przez plemiona germańskie(wbrew pozorom alfabet runiczny nie jest tylko związany z mitologią nordycką) od 2 do 8 wieku. Najstarszy znany napis runiczny, którego datę udało się ustalić znajduje się na grzebieniu z Vimose z około  160 r., a najstarszy przypadek zapisu całego alfabetu znajduje się na tzw. Kamieniu z Kylver (Szwecja), który została odkryto w okolicach grobu z 5 wieku. Starszy Futhark pozostał w użyciu do XVII – IX wieku, kiedy został zastąpiony przez inne systemy runiczne z powodu zmian fonologicznych w językach germańskich. 

W erze Wikingów Futhark Starszy stopniowo ustępował miejsca Futharkowi Młodszemu . Młodszy Futhark ma tylko 16 run, nie dlatego, że język stawał się prostszy, ale dlatego, że stawał się coraz bardziej skomplikowany. Eksplozja handlu spowodowana zwiększoną potrzebę pisania i umiejętności czytania, dlatego archeolodzy skatalogowali tysiące inskrypcji w Młodszym Futharku, a mamy tylko setki w Futharku Starszym.

Futhark Młodszy, wersja skandynawska:

ᚬ

ᚱ

ᚴ

ᚼ

ᚾ

ᛁ

ᛅ

ᛋ

ᛏ

ᛒ

ᛘ

ᛚ

ᛦ

ᚭ

ᚱ

ᚴ

ᚽ

ᚿ

ᛁ

ᛆ

ᛌ

ᛐ

ᛓ

ᛙ

ᛚ

ᛧ

Futhark ewoluował nie tylko w Skandynawii. Stało się tak dosyć wcześnie u Gotów, którzy w końcu zastąpili pismo runiczne alfabetem greckim. U Anglosasów Fuþark ewoluował w 33-literowy Futhorc, aby uwzględnić zmiany dźwiękowe zachodzące w języku staroangielskim. Generalnie pismo runiczne było używane aż do ok 1300 roku, aby później zostać zapomniane. 

Fuþark – pochodzenie

Większość tekstów runicznych znajduje się na twardych powierzchniach, takich jak skała, drewno i metal, co może wyjaśniać jego kanciasty kształt. Jeśli chodzi o same runy, nie ma zgody na ich pochodzenie: niektórzy badacze są skłonni sądzić, że rzymski lub grecki alfabet miał duży wpływ na runy, inni wskazują na etruskie pismo z północnych Włoch. Wcześniej istniała popularna teoria, że alfabet runiczny pochodzi od alfabetu greckiego, który przejęli Goci. Jednak data wczesnych inskrypcji poprzedza  komunikację Gotów z Grekami, dlatego teoria ta została wykluczona. Uważa się, że rozwój Starszego Futharka zawdzięczamy jednej osobie lub grupie około pierwszego wieku naszej ery. Określony cel jego wynalazku jest nieznany, ale zasugerowano cele epigraficzne obok magii(niektórzy mówią że to magiczny alfabet), praktyczności i zabawy. Aktualnie, najbardziej prawdopodobną teorią pochodzenia pisma runicznego jest wersja o alfabecie północnowłoskim i etruskim.

Znaczenie poszczególnych run

Znaki runiczne znajdują się na artefaktach, w tym na biżuterii, amuletach, sztućcach, narzędziach, broni i, na przykład, kamieniach runicznych.

Każda runa najprawdopodobniej miała nazwę wybraną tak, aby reprezentowała dźwięk samej runy. Runy miały też znaczenie np. uruz oznacza Tura i jest symbolem siły, a pierwsza runa fehu oznacza bogactwo. Poniżej tabela, która to przedstawia.

Runa	Transliteracja	Nazwa	Znaczenie
	f	fehu	Bogactwo, bydło , Frejr
	u	ūruz	Tur
	þ	þurisaz	Thor
	a	ansuz	Odyn
	r	raidō	podróż
	k (c)	kaunan	pochodnia (?)
	g	gebō	dar
	w	wunjō	radość
	h	hagalaz	Opad atmosferyczny
	n	naudiz	potrzeba
	i	īsaz	lód
	j	jēra-	żniwa
	ï (æ)	ī(h)waz	Cis
	p	perþ	grusza (?)
	z	algiz	ochrona, tarcza
	s	sōwilō	Słońce
	t	tīwaz	Tyr, poświęcenie
	b	berkanan	buk
	e	ehwaz	koń
	m	mannaz	człowiek
	l	laguz	woda, jezioro
	ŋ	ingwaz	Ing
	o	ōþila	dziedzictwo, własność
	d	dagaz	dzień