Rodzaje i gatunki literackie: definicje i przykłady

Rodzaje i gatunki literackie to podstawowy sposób organizacji literatury w usystematyzowany sposób, dzięki czemu analizować je w sposób naukowy. Taki podział wprowadza porządek i pozwala odnaleźć elementy wspólne poszczególnych utworów. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku stylów muzycznych.

Czym jest rodzaj literacki?

Rodzaj literacki jest najbardziej podstawowym sposobem klasyfikacji w literaturze. Podział na rodzaje literackie jest nadrzędny nad gatunkami i opiera się go na pewnych wyznacznikach konstrukcyjnych:

• budowie przedstawionego w utworze świata i jego kompozycji,
• sposobie, w jaki podmiot zwraca się do czytelnika,
• budowie stylistyczno-językowej całego utworu.

Podział ten jest niezależny od epoki czy kraju, w którym powstało dzieło. Służy umożliwieniu klasyfikowania wszelkich utworów literackich ze względu na ich budowę, treść czy inne cechy charakterystyczne dla danego rodzaju.

Można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat.

Rodzaje literackie: cechy charakterystyczne, przykłady gatunków

Epika

Najbardziej podstawową cechą odróżniającą epikę od pozostałych rodzajów literackich jest występowanie postaci narratora. W epice narrator opisuje świat przedstawiony (czyli między innymi czas i miejsce akcji, ale również głównych bohaterów i ich losy). Narracja może być pierwszoosobowa lub trzecioosobowa, a sam narrator może pozostawać wobec zdarzeń ukazanych w utworze obojętny lub subiektywny. W bardzo skrajnych przypadkach zdarza się także, że wydarzenia z utworu są dla niego okazją do uzewnętrznienia własnych przemyśleń.

Pierwowzorem epiki są dawne podania ludowe, przekazywane drogą ustną z pokolenia na pokolenie. Gdy zaczęto je spisywać, powstały pierwsze gatunki epickie.

Wśród gatunków epiki można wyróżnić między innymi powieści, ballady, baśnie, nowele czy opowiadania.

Liryka

Nazwa tego rodzaju literackiego wywodzi się od nazwy instrumentu, przy akompaniamencie którego antyczny poeci przedstawiali swoje utwory – liry.

Tym, co wyróżnia lirykę jest występowanie podmiotu lirycznego, który opisuje swoje wewnętrzne przeżycia. Dzieje się tak najczęściej poprzez monolog, a w nielicznych przypadkach – w formie dialogu.

Wypowiedzi podmiotu lirycznego dotyczą jego własnych odczuć i przemyśleń – są w pełni subiektywne. Z reguły utwory liryczne przyjmują formę wierszowaną.

Większość gatunków liryki wywodzi się z czasów antycznych i można wśród nich wskazać między innymi treny, hymny, ballady, fraszki czy sonety.

Dramat

Dramat jest jedynym rodzajem literackim, który stoi na pograniczu teatru oraz literatury. W dramatach nie występuje żadna forma podmiotu podmiotu literackiego (a jeśli już, to w bardzo ograniczonym zakresie). Wydarzenia, postacie i całą akcję poznajemy poprzez wypowiedzi lub działania bohaterów.

Cechą charakterystyczną dramatów jest występowanie didaskaliów. Są to uwagi autora, która mają przybliżyć czytelnikowi formę inscenizacji całego dzieła. Wśród kwestii, które wyróżniają dramat należy wskazać również pewien ustalony tok przebiegu zdarzeń. W utworach dramatycznych występuje przedstawienie zdarzeń, ich rozwinięcie, punkt kulminacyjny i rozwiązanie).

Wśród dramatów można wskazać takie gatunku jak dramat poetycki, dramat szekspirowski, dramat satyrowy, komedia, tragedia, tragifarsa, dramat epicki czy dramat naturalistyczny.

Gatunek literacki – co to jest?

Gatunek literacki jest podrzędną do rodzaju formą utworu literackiego. Najogólniej kwestie ujmując, jest to ogólny zbiór reguł, który pozwala zebranie utworów o podobnych cechach i na przypisanie utworu do danego rodzaju literackiego.

Nie ma jednoznacznego spisu reguł, który uznają wszyscy teoretycy literatury bez wyjątku. Jednakże sięgając po jakiś utwór literacki przypisany do danego gatunku, możemy spodziewać się po nim pewnych cech. Ich określaniem zajmują się literaturoznawcy, którzy są w stanie wyodrębnić rozmaite cechy charakteryzujące podobne do siebie dzieła. Warto umieć rozpoznać gatunek literacki, bo może to być przydatne podczas pisania rozprawki maturalnej.

Najpopularniejsze gatunki literackie

Bajka

Bajką określamy niezbyt długi utwór, który posiada morał – na początku lub końcu utworu (lub w formie dorozumianej, wynikającej z treści). Morał ma na celu nakłonić czytelnika do pewnych przemyśleń, związanych z zachowaniem bohaterów bajki. Taką formę lekcji kieruje się głównie do dzieci, ale nie tylko.

Ten gatunek literacki największą popularnością cieszył się w okresie Oświecenia, kiedy to uczył poprzez zabawę. W tamtym właśnie okresie czasu wielkim fanem tworzenia bajek był Ignacy Krasicki – stworzył między innymi dzieło „Kruk i lis”. Inni znani bajkopisarze to Ezop, Jean de la Fontaine, ale pisał je także Mickiewicz, Fredro czy Niemcewicz.

Ballada

Ten gatunek literacki jest gatunkiem synkretycznym, gdyż łączy w sobie cechy wszystkich trzech rodzajów literackich. Swoje początku ballada miała prawdopodobnie we Włoszech, a sama nazwa pochodzi od słowa „bellare”, czyli „tańczyć”.

Tym, co charakterystyczne dla ballad, jest obecność ludu i folkloru, z którym sympatyzuje narrator, a także często występujące postaci fantastyczne. Dodatkowo często dochodzi także do ożywienia elementów przyrody. Język, jakim posługuje się autor, często jest stylizowany na język ludowy, co ma być wyrazem sympatii dla prostego, wiejskiego ludu.

Największą popularność ballady zyskały w okresie romantyzmu. Były formą polemiki romantyków z pełnymi racjonalizmu przedstawicielami oświecenia. W Polsce tworzył je między innymi Mickiewicz. Jednymi z najpopularniejszych tytułów ballad tego autora są „Świtezianka” czy „Pani Twardowska”.

Baśń

Baśnie przyjmują z reguły dość krótką formę. Są powiązane z epiką i cechuje je to, że nie można dokładnie określić czasu i miejsca. Toczy się w nich klasyczna walka dobra ze złem, a granice między światem baśniowym i rzeczywistym są bardzo mocno zatarte. Popularyzatorem takich utworów był znany wszystkim Hans Christian Andersen.

Wśród najbardziej cenionych i najsłynniejszych baśni wskazuje się zbiór baśni braci Grimm (choć obecna ich forma jest raczej dostosowana do dzieci i różni się od oryginału). Inną znaną baśnią jest „Piękna i Bestia” autorstwa Jeanne-Marie Leprince de Beaumont (jej pierwszym autorem jest ktoś inny, ale to ta wersja jest najpopularniejsza).

Wśród polskich autorów wskazać można na przykład utwory Konopnickiej – choćby „O krasnoludkach i sierotce Marysi”.

Dziennik

To forma literacka, którą wyróżnia fakt, że spisuje się ją na bieżąco, a nie po upływie pewnego czasu. To sprawia, że twórcy dzienników uwydatniają zupełnie inne fakty i zachowania osób trzecich.

Cechą charakterystyczną tego gatunku jest fakt, że to autor decyduje, kiedy rozpocząć, a kiedy zakończyć tworzenie dziennika. Pierwszy utwór tego typu powstał w 1938 roku i opublikował go André Gide – francuski pisarz.

Dzienniki tworzyli między innymi Faustyna Kowalska, Witold Gombrowicz, Stefan Żeromski czy Salvador Dali.

Elegia

Elegią określa się utwór liryczny o poważnej, często żałobnej treści. Powstała ona w starożytnej Grecji i to tam najbardziej się rozwinęła.

Wśród polskich autorów elegie tworzyli między innymi Jan Kamil Baczyński – „Elegia o… [chłopcu polskim]” czy Franciszek Karpiński – „Żale Sarmaty”.

W angielskiej literaturze uważa się, że jedną z najistotniejszych elegii jest „Beowulf„, którego autor jest nieznany.

Epigramat

Jest to bardzo krótka forma literacka, która powstała w starożytnej Grecji i wywodzi się od napisów informacyjnych umieszczanych na grobach. Jednym z najsłynniejszych epigramów jest napis, który umieszczono pod Termopilami: „Przechodniu, powiedz Sparcie, tu leżym, jej syny, wierni jej prawom do ostatniej godziny.”

Pewną formą epigramatu były popularne w Polsce fraszki. Jednym z najpopularniejszych twórców typowych epigramatów był polski poeta Jan Izydor Sztaudynger.

Epitafium

Ta forma literacka powstała w Atenach w okresie starożytności. Często epitafia chwaliły pośmiertnie jakąś osobę, jednak rzadko wspominały o śmierci wprost. Nie stroniono w nich również od rozmaitych form czarnego humoru.

Tworzeniem epitafiów zajmowali się między innymi tacy autorzy jak Jan Kochanowski („Epitafium Hannie Kochanowskiej”) czy Wisława Szymborska, która stworzyła swoje własne epitafium, celnie parodiując ten gatunek literacki.

Erotyk

To odmiana liryki, która podejmuje tematykę miłosną. Opisuje gównie miłość zmysłową, opartą na odczuciach i doznaniach. Pierwsze erotyki powstawały w starożytnej Grecji, jednak swój największy rozkwit ten gatunek przeżywał w średniowieczu. Uważa się, że ówczesne pieśni trubadurów były właśnie erotykami.

Zazwyczaj bohaterem w takich utworach był człowiek zakochany (najczęściej nieszczęśliwie). Kierował on swą wypowiedź do ukochanej osoby w formie pochwały, skargi bądź wyznania.

Wśród popularnych autorów, którzy tworzyli utwory podległe temu gatunkowi, można wskazać Jana Kochanowskiego i jego utwór „Do dziewki” czy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego z jego „Erotykiem”. Warto także wspomnieć o Francesco Petrarce i jego „Sonetach do Laury”.

Fraszka

Rodzaje i gatunki literackie byłby niekompletne bez fraszki. Fraszka to krótki utwór liryczny, zazwyczaj rymowany lub wierszowany, o różnorodnej tematyce, często humorystycznej lub ironicznej. Istota fraszki tkwi w błyskotliwej myśli, na której właściwie oparty jest cały utwór.
Pierwszy Jan Kochanowski użył wyrazu(oznaczającego bagatela, dzieciństwo, wybryk, figiel) fraszka w znaczeniu literackim i jest chyba najbardziej znanym autorem tego gatunku.

Haiku

To prawdopodobnie najkrótszy możliwy utwór poetycki pośród wszystkich, jakie powstały. Jest to forma japońskiej poezji, składającej się z maksymalnie 17 sylab. Powstaje w systemie sylab 5 – 7 – 5 umieszczanych w jednej linijce.

Podstawowym celem haiku jest szybkie ukazanie ulotnych wrażeń bez wielu zabiegów stylistycznych. Za twórcę tego gatunku uznaje się Japończyka Matsuo Basho, który pisał w okresie japońskiego Endo, przypadającego w okolicach polskiego renesansu lub baroku. Wśród najpopularniejszych autorów wymienia się właśnie prekursora haiko, a także Yosa Busona czy Masoa Shiki.

Hymn

Jest to utwór o charakterze podniosłym i bardzo uroczystym. Choć znane były już w starożytności, na stałe zagościły wśród utworów wraz z rozwojem chrześcijaństwa. W okresie średniowiecza hymny miały charakter głównie religijny, dopiero potem zaczęły być używane również w innej tematyce. Obecnie hymn kojarzy się głównie z podniosłymi utworami o charakterze patriotycznym.

Wśród hymnów można wskazać również hymny protestanckie. Pierwsze z nich stworzył Marcin Luter.

Znanymi polskimi utworami tego typu są hymn „Czego chcesz od nas, Panie?” Jana Kochanowskiego czy „Hymn do miłości Ojczyzny” Ignacego Krasickiego.

Legenda

Słowo „legenda” wywodzi się z łaciny i dosłownie oznacza „coś, co należy przeczytać”. Opowiadają dzieje świętych, władców czy polityków. Choć można porównać je do mitów, legendy różnią się od nich tym, że występują w nich postaci historyczne. Tymczasem mity traktują o zdarzeniach w pełni zmyślonych, o mitycznych stworach i bogach.

To dzięki spisywaniu legend powstały pierwsze europejskie dzieła. Według wielu przekazów, dzieła Homera są w istocie zapisem ustnie przekazywanych legend. Jak przekazują niektóre źródła, legendy mogły stanowić podwalinę dla wszystkich obecnie znanych gatunków literackich.

Powszechnie uważa się, że Kroniki Galla Anonima były pierwszym polskim zbiorem legend.

Moralitet

Moralitet to gatunek dramatyczny, który ukształtował się w okolicach XIV wieku. Ma on charakter religijny i podstawowym założeniem wszystkim utworów z tego gatunku było ukazanie losów jednego bohatera, który musi dokonać własnego wyboru między dobrem a złem.

Większość utworów tego typu była utrzymana w podniosłym, poważnym tonie, choć zdarzały się wątki humorystyczne. Bohater był uosobieniem większej zbiorowości – na przykład narodu. Przedstawiał on poglądy zbiorowego podmiotu jako całości i dokonywał wyboru między czynami moralnymi a niemoralnymi.

Wśród polskich utworów z tego gatunku można wskazać na moralitet autorstwa Mikołaja Reja pod tytułem „Kupiec”.

Oda

Oda jest utworem należącym do rodzaju liryki, cechującym się wzniosłą tematyką oraz samym stylem pisania utworu. Stanowiła ona jedną z najpopularniejszych form w poezji klasycznej.

Jej cechą charakterystyczną, oprócz wzniosłości, jest zbiorowy podmiot (choć nie jest to konieczne). Utwór ma na celu wysławienie wydarzeń, czasów lub jakiejś idei i przedstawienie jej w jak najlepszym świetle.

Ody powstawały już w czasach starożytnych i stanowiły przeciwieństwo dla hymnów, które miały charakter sakralny. Świecka tematyka tych utworów polegała między innymi na wychwalaniu miast czy konkretnych osób.

Według niektórych źródeł, pieśni Horacego są odami. Wśród polskich autorów, ody tworzyli między innymi Jak Kochanowski i Kajetan Koźmian. Jednymi z najbardziej znanych od są „Oda do młodości” Adama Mickiewicza oraz „Oda do wolności” Juliusza Słowackiego.

Opowiadanie

Opowiadaniem określa się krótką, zazwyczaj jednowątkową formę pisarską o prostej akcji. Utwór pisany prozą, opowiada od początku do końca określoną historię, zazwyczaj bez wątków pobocznych.

Przykładem opowiadania może być „Opowieść wigilijna” Charlesa Dickensa.

Pamiętnik

Jest to gatunek literacki przedstawiający relację autora, który był świadkiem naocznym bądź aktywnym uczestnikiem pewnych zdarzeń.

Czasami pamiętniki porównuje się do dzienników, jednak pamiętnik różni się od niego tym, że spisuje się go dopiero jakiś czas po zdarzeniach. W związku z tym, wykształca się nowy rodzaj narracji, który jest niejako dwupłaszczyznowy: może opisywać zdarzenia i odczucia autora z chwili rzeczywistej, a także jego przemyślenia po upływie pewnego czasu. Wydarzenia opisywane w pamiętniku powstają w oparciu o subiektywne odczucia autora. To oznacza, że przebieg zdarzeń opisany w pamiętniku może nie pokrywać się w pełni z faktyczną sytuacją.

Jednym z popularniejszych pamiętników jest „Pamiętnik z Powstania Warszawskiego” Mirona Białoszewskiego czy „Dziennik Anne Frank”, napisany przez nią samą.

Reportaż

Ten gatunek literacki łączy w sobie elementy literatury pięknej, literatury faktu oraz publicystyki. W związku z szybkim rozwojem pracy w II połowie XIX wieku, doszło do rozkwitu reportażu.

Cechą charakterystyczną reportażu jest relacja z określonych wydarzeń, których naocznym świadkiem był sam autor. Wyróżnia się rozmaite odmiany reportażu w zależności od jego nacechowania odczuciami autora. W ten sposób można wskazać reportaże czysto informacyjne, relacjonujące i przedstawiająco-sceniczne.

Można wskazać kilka rodzajów reportażu w zależności od ich tematyki:

• podróżnicze,
• sportowe,
• społeczno-obyczajowe,
• wojenne,
• sądowe,
• popularnonaukowe.

Pierwsze reportaże przypisuje się Egonowi Erwinowi Kischowi, natomiast najpopularniejszym przedstawicielem współczesnego reportażu jest John Reed. Wśród Polaków można wskazać Wojciecha Cejrowskiego jako autora reportaży podróżniczych albo jeszcze lepiej Ryszarda Kapuścińskiego (np. Heban, Imperium)

Tragedia

Tragedia jest jednym z najbardziej podstawowych gatunków dramatu (oprócz komedii i dramatu właściwego). W tragedii dochodzi do starcia wybitnej jednostki z siłami wyższymi (określanymi jako fatum, los czy prawo), w wyniku którego dochodzi do nieuchronnej klęski. Klasyczna tragedia oznacza jedność:

• czasu (akcja rozpoczyna się w godzinach porannych i kończy wieczorem),
• miejsca (całość rozgrywa się w jednym, określonym miejscu),
• akcji (wszystkie zdarzenia są połączone łańcuchem skutkowo-przyczynowym).

Ten gatunek literacki był znany już w starożytności. W średniowieczu stracił na znaczeniu i był tworzony bardzo rzadko, choć samo pojęcie nie było obce ludziom tamtych czasów.

Prawdopodobnie najpopularniejszą tragedią jest „Romeo i Julia” Williama Szekspira. Znaną i cenioną pozycją z tego gatunku jest również „Balladyna” Juliusza Słowackiego, a najbardziej znaną tragedią antyczną jest Antygona.

Dramat właściwy

Jest to stosunkowo nowy gatunek literacki, który powstał w wyniku połączenia tragedii i komedii. Powstał w XIX wieku jako efekt powolnego odchodzenia ówczesnych pisarzy od klasycznych elementów, które występowały w komediach oraz tragediach. Akcja toczy się głównie wokół konfliktów społecznych oraz ich psychologicznych problemach.

Dramat właściwy zachowuje zasadę trzech jedności (miejsca, czasu oraz akcji), jednak dialogi w nim zawarte zbliżają się formą językową do mowy potocznej. Pozwala na łączenie patosu z komizmem.

Można wskazać kilka rodzajów dramatu właściwego – między innymi dramat romantyczny oraz dramat obyczajowo-psychologiczny.

Zawiera wątki zabawne i tragiczne. Jednymi z najbardziej sztandarowych przykładów dramatu właściwego są „Dziady” Adama Mickiewicza czy „Kordian” Juliusza Słowackiego.

Powieść

Powieść jest gatunkiem literatury pięknej, w którym opisywany jest zwykle stosunkowo skomplikowany i rozbudowany ciąg zdarzeń. Pisana jest prozą, wzbogaconą o liczne dialogi między bohaterami. Fabuła, którą prezentują powieści, jest liniowa, logiczna, wydarzenia następują po sobie.

Dodatkowo, w tym gatunku literackim znaleźć można wszechwiedzącego narratora, który zazwyczaj w sposób w pełni obiektywny opisuje losy bohaterów. Autorzy coraz częściej odchodzą od klasycznego przebiegu narracji, stawiając również na rozmaite formy wypowiedzi narratora – na przykład dialogi.

Choć patrząc na większość popularnych utworów antycznych, powieść była znana już w okresie starożytności. Pośrednim etapem w rozwoju tego gatunku był epos rycerski, popularny w średniowieczu. Mimo że ten gatunek był znany od dawna, prawdziwy rozkwit przeżywa dopiero w ciągu ostatnich stuleci.

Ze względu na tematykę, można wyróżnić szereg rodzajów powieści – między innymi powieści przygodowe, sensacyjne, kryminalne, historyczne czy fantastyczne.

Jako przykłady powieści można wskazać „Anię z Zielonego Wzgórza” Lucy M. Montgomery czy serię o Harrym Potterze J.K. Rowling.

Nowela

Jest to stosunkowo krótki utwór literacki, który jest pisany prozą. Cechą charakterystyczną noweli jest wyraźnie zarysowana, warto przeprowadzona akcja o dość dramatycznym przebiegu, która zmierza do punktu kulminacyjnego.

W większości przypadków fabuła toczy się wokół jednego, głównego wątku, bez pobocznych tematów. W nowelach nie znajdzie się także rozbudowanych opisów przyrody charakterystycznych dla innych gatunków czy bogatych portretów bohaterów.

Cechą charakterystyczną tego gatunku, który przynależy do rodzaju epiki, jest opis konkretnego zdarzenia, które z pozoru nie ma znaczenia. Jest ono w dużej mierze symboliczne (jak na przykład w noweli „Kamizelka”), a zdarzenia są ukazywane i opisywane przez bezstronnego narratora.

Wszelkie wydarzenia w nowelach mają swoje przyczyny i skutki. Gatunek ten narodził się w Jonii i znalazł swoje początki w rozmaitych przekazach ustnych. Szczególnie mocno nowele rozwinęły się w okresie polskiego pozytywizmu.

Najpopularniejszym na świecie przedstawicielem twórców nowel był renesansowy włoski pisarz Giovanni Boccaccio, który napisał „Dekameron”. W Polsce można wskazać takie nowele jak znany wszystkim dzieciom „Janko Muzykant” Henryka Sienkiewicza, „Latarnik” tego samego autora czy wcześniej wspomniana „Kamizelka” Bolesława Prusa.

Anegdota

Anegdota to dość krótka forma literacka, opisująca prawdziwe bądź zmyślone zdarzenia z życia znanej postaci. Może to być postać żyjąca lub znana z historii, bądź z życia całej grupy społecznej lub środowiska.

W anegdocie można doszukać się elementów pouczających, mimo że całość ma wydźwięk raczej humorystyczny. Autor takiego utworu w zabawnej opowieści chce przekazać głębsze pouczenie, które ma wpłynąć na czytelnika i skłonić go do przemyśleń po przeczytaniu tej przystępnej formy literackiej.

Ten rodzaj utworu literackiego każdorazowo cechuje mocne zakończenie i z reguły niespodziewana puenta. Anegdota nie musi być utworem samym w sobie – może stanowić również fragment większej całości, na przykład biografii czy wspomnień. W czasach średniowiecza często były wykorzystywane do budzenia zainteresowania i pouczania wiernych w trakcie kazań.

Epopeja

To jeden z najstarszych gatunków epickich, wywodzący się z podań, mitów oraz baśni. Epopeja, czyli inaczej epos narodowy, to utwór o szczególnym znaczeniu dla narodu lub pewnej wybranej grupy społecznej. W epopei przedstawione są dzieje wybranego podmiotu zbiorowego w kluczowym dla niego momencie.

Z reguły mianem eposu określa się wyłącznie jeden utwór w każdym kraju – taki, który ma szczególne znaczenie dla konkretnego narodu. Utwór ten wybiera się w oparciu o pewne kryteria. Musi on według tradycji lub przekazów historycznych wiernie oddawać charakterystyczne rysy narodu w danym momencie historycznym. Jednocześnie, utwór taki musi cechować wysoki poziom artyzmu.

Pierwszymi w historii świata epopejami zostały „Iliada” i „Odyseja” autorstwa Homera. W Polsce eposem określa się „Pana Tadeusza” napisanego przez Adama Mickiewicza, a w Anglii – wspomniany już wyżej „Beowulf” nieznanego autora.

Pieśń

Tym mianem określa się najstarszy i najbardziej rozpoznawalny gatunek poezji lirycznej, powiązanej w dawnych czasach z obrzędami oraz muzyką. Stopniowo, doszło do ich oddzielenia od powyższych i stały się samodzielną formą artystyczną.

Pieśń to utwór liryczny, który jest podzielony na strofy. Z reguły porusza poważne tematy, choć nie jest to koniecznością. Pierwszym, który rozdzielił pieśni od obrzędów, był Horacy. Pieśń może stanowić również część składową eposu lub poematu epickiego.

Cechami charakterystycznymi tego gatunku jest podział na strofy, uproszczona budowa, wystąpienie rytmizacji oraz często powtarzające się refreny. Można wyróżnić między innymi pieśni:

• religijne,
• patriotyczne,
• miłosne,
• filozoficzne,
• pochwalne.

Najpopularniejszym średniowiecznym utworem z tego gatunku była „Pieśń o Rolandzie”. Znanym polskim twórcą pieśni był Jan Kochanowski (między innymi „Pieśń V – o spustoszeniu Podola”).

Sonet

Sonet jest kompozycją poetyckiego utworu literackiego. Jego cechą charakterystyczną jest to, że jest złożony z 14 wersów, które są połączone w grupy składające się z dwóch czterowierszy i dwóch trójwierszy. Czterowiersze są z reguły rymowane układem abba abba.

Przyjęło się, że pierwsza ze zwrotek opisuje konkretny temat, druga – stanowi odniesienie owego tematu do podmiotu sonetu, a trzecia – jest szeroko zakrojoną refleksją w tym zakresie.

Sonety po raz pierwszy pojawiły się we Włoszech między XIII a XIV wiekiem. Szczególną popularnością cieszyły się one w okresie odrodzenia, stając się główną formą artystycznego wyrazu zwłaszcza we Francji. Ponowny rozkwit zachwytu sonetami miał miejsce w romantyzmie, a wśród najznamienitszych autorów sonetów można wskazać między innymi Adama Mickiewicza, Aleksandra Puszkina czy Juliusza Słowackiego.

Ten gatunek literacki był również popularny w okresie parnasizmu, modernizmu oraz Młodej Polski. W 1883 roku powstał najpopularniejszy amerykański sonet, „Nowy kolos” Emmy Lazarus.

Autorem, który w szczególności pokochał sonety, był polski poeta – Jan Stanisław Skorupski. Jego twórczość w tym zakresie była na tyle imponująca, że trafił z nią do Księgi Rekordów Guinessa z ogromnym wynikiem ponad 8700 sonetów. Bardzo znane są też sonety Szekspira.

Tren

Innymi nazwami tego gatunku literackiego są lament lub płacz żałobny. Jest to utwór liryczny o żałobnym charakterze, który swoje korzenie ma w starogreckiej poezji pogrzebowej. Był powszechnie wykorzystywany w strukturze tragedii greckiej i jest odmianą pieśni lamentacyjnej. Pieśni te stosowano po śmierci osoby w celu opisania jej zalet i ogólnego wychwalania zmarłego. Wyrażały także ogromny żal i smutek.

Gatunek ten był powszechnie wykorzystywany w starożytności, a w bliższych nam czasach – odwoływali się do niego twórcy renesansowi. W Polsce szczególnie znany jest cykl 19 „Trenów” Jana Kochanowskiego, wyrażający jego żal po śmierci ukochanej córeczki Urszulki.

Również współcześni pisarze tworzyli treny. Wśród takich autorów można wskazać między innymi Krzysztofa Kamila Baczyńskiego czy Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

Komedia

Komedia jest jednym z trzech gatunków dramatycznych. Ten gatunek literacki charakteryzuje przede wszystkim lekki i pogodny nastrój, wątki komediowe i żywa akcja. Historia zazwyczaj ma szczęśliwe dla bohaterów zakończenie, a całość pozwala poznać zabawne sytuacje i przerysowane wady bohaterów.

Gatunek ten cieszył się popularnością już w starożytności. W średniowieczu powstała odmiana komedii zwana farsą. Jest to raczej niewyszukana forma literacka, której zadaniem jest rozśmieszanie czytelnika przerysowanymi, komicznymi sytuacjami.

Nowożytna komedia wytworzyła się w okolicach XVI/XVII wieku. Można tu wyróżnić dwa jej rodzaje – romantyczną oraz klasycyzującą. W odmianie romantycznej pojawiają się bogate elementy fantastyczne (na przykład u Szekspira), a w klasycystycznej – bazowały na realizmie i niezmienności natury ludzkiej. Najpopularniejszym przykładem komedii klasycyzującej był „Skąpiec” Moliera.

Jedną z najpopularniejszych polskich komedii jest „Moralność pani Dulskiej” autorstwa Gabrieli Zapolskiej.

Dramat romantyczny

Jest to gatunek literacki, który powstał w okresie romantyzmu. Został stworzony jako forma przeciwstawna dla dramatu klasycystycznego i jego poetyki. Nawiązuje do dzieł Williama Szekspira, a także barokowego dramatu hiszpańskiego. Luźno styka się również z melodramatem.

Dramat romantyczny cechuje dość luźna kompozycja, a poszczególne epizody zazwyczaj były od siebie raczej niezależne. Ten gatunek nie podtrzymuje klasycystycznej tradycji dramatu, między innymi zasady trzech jedności czy zasada pięciu aktów.

W tym gatunku literackim typowe było łączenie elementów, które wcześniej były uważane za sprzeczne i niemożliwe do użycia razem: komizmu i tragizmu, groteski oraz patosu czy fantastyki z realizmem.

Jednymi z najpopularniejszych twórców dramatu romantycznego są Juliusz Słowacki („Balladyna”, „Kordian”), Zygmunt Krasiński („Nie-boska komedia) czy Adam Mickiewicz („Dziady”).

Satyra

Jest to gatunek literacki, łączący w sobie lirykę, epikę oraz dramat. Pierwsze satyry były tworzone już w starożytności. Głównym założeniem tego gatunku literackiego jest prześmiewcze piętnowanie pokazywanych w satyrach zjawisk, grup społecznych, stosunków społecznych bądź kwestii obyczajowych lub politycznych.

Świat przedstawiany w satyrach cechuje duże przerysowanie i ukazuje postaci w sposób karykaturalny. Jednocześnie, nie prezentuje żadnych pozytywnych rozwiązań. Autor takich utworów chce przedstawić swój krytyczny stosunek do otaczającej go rzeczywistości, pokazując ją w krzywym zwierciadle.

Można wyróżnić satyry literackie, polityczne, filozoficzne, romantyczne, społeczno-obyczajowe oraz przygodowe. Znanymi i cenionymi przykładami utworów pochodzących z tego gatunku jest „Żona modna” Ignacego Krasickiego czy jego utwór „Pijaństwo”. W pierwszej pozycji Krasicki przedstawia opisaną oczyma jej męża postać kobiety próżnej i zarozumiałej, którą interesuje wyłącznie moda i sprawy z nią związane.

Poemat dygresyjny

Jest odmianą poematu epickiego, który powstał w okresie romantyzmu. Wierszowany utwór o charakterze fabularnym posiada luźną, fragmentaryczną kompozycję. Najczęściej wiąże się z podróżą głównego bohatera, a niekiedy autor wplata do niego także wątek romansu.

Fabuła nie jest zbyt rozwinięta, a sam utwór jest dla autora wymówką dla podejmowania bieżących tematów, takich jak polityka, sztuka czy tematy osobiste. Twórcą tego gatunku jest George Byron, który stworzył między innymi wędrówki Childe Harolda.

Wśród przedstawicieli polskiej literatury, poematy dygresyjne tworzyli między innymi Juliusz Słowacki („Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu”) czy Maria Konopnica („Imagina”).

Poemat heroikomiczny

To gatunek literacki, w którym autorzy łączą podniosły styl wypowiedzi z bardzo przyziemną tematyką, tworząc komiczny efekt końcowy. Stanowi on nawiązanie do eposu bohaterskiego i z tego względu bywa nazywany antyepopeją.

Celem poematu heroikomicznego nie jest jednak wyśmiewanie epopei, a raczej wzmocnić komiczny efekt całości i zwrócić baczniejszą uwagę czytelnika na poruszane w utworze problemy.

Gatunek ten powstał i ukształtował się w starożytnej Grecji, jednak okres największego rozwoju i popularności tego gatunku przypada na wiek XVII i XVIII. Wśród polskich pisarzy, którzy tworzyli poematy heroikomiczne można wskazać między innymi Ignacego Krasickiego i jego „Myszeidę” czy „Monachomachię”.

Powieść poetycka

Należy do gatunków synkretycznych, czyli łączących w sobie rozmaite, często sprzeczne ze sobą poglądy oraz wierzenia. W powieściach poetyckich można odnaleźć elementy dramatu, epiki, a także liryki.

Powieść poetycka powstała w związku z cieszącą się ogromną popularnością w romantyzmie próbą przeciwstawiania swej twórczości klasycystom. Twórcami tego gatunku utworów są George Byron oraz Walter Scott.

Powieści są pisane wierszem i występuje w nich narrator. Tym, co odróżnia ten gatunek od innych jest występowanie achronologiczności, czyli odwracania kolejności przedstawianych zdarzeń. Akcja większości tego typu utworów toczy się w średniowieczu, a głównym bohaterem miotają bardzo ze sobą sprzeczne namiętności.

Przykładami takich powieści romantycznych są „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza czy „Korsarz” George’a Byrona.

Pamflet

Ten gatunek literacki nierzadko pisany jest anonimowo. Jest bardzo ekspresyjny i nierzadko satyryczny. Autor utworu dąży do odsłonienia czyichś sekretów lub ośmieszenia. Te działania mogą być nakierowane na osobę, instytucję czy całe środowisko społeczne.

Pierwowzorem dla pamfletów były starożytne epigramaty. Największą popularnością pamflety cieszyły się w okresie oświecenia. Utwory te często dotykają rozmaitych tematów politycznych czy religijnych lub obyczajowych i wskazują na różnice między rozmaitymi grupami społecznymi.

Utwory należące do tego gatunku literackiego tworzył między innymi Seneka czy Wolter. Wśród polskich autorów można wskazać na Juliana Tuwima i jego „Bal w Operze”.