Gatunki człowieka – ewolucja i pochodzenie homo sapiens

Człowiek współczesny jest efektem milionów lat ewolucji. Jej prapoczątki sięgają początków ewolucji ssaków  z rzędu naczelnych, a w szczególności rodzaju homo. Ewolucja doprowadziła do wykształcenia się spośród rodziny człowiekowatych odrębnego gatunku, homo sapiens – człowieka współczesnego. Zanim jednak do tego doszło, natura „testowała” różne gatunki człowieka w „wersji beta”. Było ich kilka lub kilkanaście, zależnie od klasyfikacji.

Pierwszym ważnym krokiem na drodze ewolucji człowieka było oddzielenie się naczelnych od innych ssaków około 85 milionów lat temu (to i tak niewiele w skali historii wszechświata). Przez kolejne miliony lat gatunki nabywały nowych cech, dostosowywały się , mieszały się. Doprowadzało to do wykształcenia nowych gałęzi człowiekowatych – nowych plemion (kategoria taksonomiczna), podplemion i nowych rodzin. Takim rozgałęzieniem było wydzielenie się  między 8–9 mln lat temu plemienia Gorillini i plemienia Hominini. Do pierwszego należą goryle, a do drugiego szympansy, australopiteki i rodzaj homo. Około 7 milionów lat temu Homini podzieliło się ponownie  – szympansy stworzyły jedną gałąź, a różne gatunki człowieka drugą. Od tego momentu w naszej gałęzi było od kilku do kilkunastu gatunków człowieka, naszych przodków o „zbliżonej” anatomii człowieka. Co jakiś czas odnajdujemy nowe skamieniałości, co pobudza dyskusję czy uznać je za odrębny gatunek, czy za wariant lub podgatunek.

Homo Habilis 

Homo habilis, inaczej człowiek zręczny, to najstarszy przodek człowieka współczesnego z rodzaju homo. Szacuje się, że żył około 2,3–1,65 mln lat temu, przypisujemy mu, że jako pierwszy wynalazł kamienne narzędzia. Jego dieta w porównaniu do poprzedników zawierała większe ilości mięsa, co pozwoliło na wzrost mózgu. Mimo mięsnej diety homo habilis nie polował, tylko żywił się padliną lub wykradał zdobycze mniejszych drapieżników. Prawdopodobnie żył w grupach liczących 70–85 członków. Kobiety i mężczyźni różnili się rozmiarem, a w każdej grupie było wielu samców w celu obrony przed drapieżnikami. Dla sprostowania, człowiek nigdy nie żył jednocześnie z dinozaurami, bo te wyginęły kilkadziesiąt mionów lat zanim najstarsze gatunki człowieka pojawiły się na ziemi.

Homo Rudolfensis

Początkowo uważano, że homo rudolfensis  to odmiana Homo habilis. Jednak ze względu na duży mózg w 1986 roku zaproponowano wprowadzenie nowego gatunku. Wiemy, że żył ok 1,78–1,95 mln lat temu, miał grube włosy na ciele, podobnie jak współczesne małpy człekokształtne. Zamieszkiwał chłodniejsze regiony i miał mniej aktywny tryb życia niż poprzednik. H. rudolfensis różni się od H. habilis większym rozmiarem, ale istnieją teorie, że gatunek ten składa się w rzeczywistości z samców H. habilis.

Homo Gautengensis

Początkowo ten gatunek przyporządkowywano do homo habilis lub homo ergaster, a nawet do australopiteków. Do tej pory przynależność homo gautengensis budzi kontrowersje. Niektórzy paleoantropolodzy uważają, że nie ma powodu, aby uważać H. gautengensis za ważny takson. Skamieniałości przypisane temu gatunkowi mają szeroki zakres czasowy, od około 1,8 miliona lat temu do potencjalnie nawet 0,8 miliona lat temu. Jeżeli gatunek zostanie uznany za ważny i włączony w oficjalne gatunki człowieka, to H. gautengensis byłby jednym z najwcześniejszych i jedenym z najdłużej żyjących gatunków Homo. 

Homo Erectus

Homo erectus, inaczej człowiek wyprostowany zwany także pitekantropem, najwcześniej występujący około 2 milionów lat temu. Jako pierwszy gatunek człowieka opuścił afrykę i rozprzestrzenił się w Europie i Azji, występował od Półwyspu Iberyjskiego aż po Jawę. 

H. erectus miał ludzkie proporcje i chód, płaską twarz, wydatny nos i rzadkie owłosienie. Miał 146–185 cm wzrostu i 40–68 kg wagi, a obie płcie były tych samych rozmiarów co może wskazywać na monogamię. Homo erectus uważany jest za najwcześniejszego przodka człowieka, który potrafił używać ognia, polować i gromadzić się w skoordynowanych grupach. Opiekował się rannymi i chorymi , żeglował, prawdopodobnie tworzył sztukę. Nie wiadomo czy ten gatunek człowieka był anatomicznie zdolny do mówienia, jednak zakłada się, że jego przedstawiciele porozumiewali się za pomocą jakiegoś prajęzyka.  Istnieje również kilka proponowanych podgatunków H. Erectus o różnym stopniu rozpoznania. 

Homo Ergaster

Homo Ergaster, inaczej człowiek pracujący, żył 1,9 -1,15 milionów lat temu. Jest jednym z tych gatunków, co do których trwają spory czy powinien być uznawany za odrębny gatunek, czy za podgatunek h. erectus. Ci, którzy uważają, że H. ergaster należy zaliczyć do H. erectus, uważają, że istnieje zbyt mała różnica między nimi. Zwolennicy utrzymywania tych dwóch gatunków jako odrębnych przytaczają różnice morfologiczne między skamielinami. H. ergaster różni się od poprzedników  większą masą ciała, stosunkowo długimi nogami, małymi szczękami i zębami. Także proporcjami ciała i stylem życia bardziej podobnym do współczesnego człowieka niż do wcześniejszych i współczesnych homininów.  Nazwa człowiek pracujący jest odniesieniem do bardziej zaawansowanych narzędzi używanych przez ten gatunek w porównaniu z narzędziami jego przodków.

Homo Georgicus

Gatunek człowieka, często uważanego za podgrupę homo erectus, został sklasyfikowany w 2002 roku, na podstawie szczątków odnalezionych w 1991 roku w Gruzji. Wiek znaleziska oszacowano na około 1,8 miliona lat. Na podstawie kości ustalono, że przeciętny Homo georgicus miał około 150 cm wzrostu i niewielką puszkę mózgoczaszki. Odkrycie Homo georgicus bardzo mocno zamieszało w historii naszego gatunku. Wcześniej uważano, że na teren Europy jako pierwszy z Afryki przybył Homo erectus około 1 miliona lat temu. Jak się jednak okazało człowiek posługujący się prymitywnymi narzędziami, żył tu niemal dwa razy wcześniej.

Człowiek z denisowej jaskini

Homo denisova żył około 1 mln – 38 tys. lat temu, niestety nie pozostało po nim wiele szczątków. Jest to przyczyną braku konsensusu w sprawie jego statusu taksonomicznego. 

Wiemy, że występował w Azji w różnych środowiskach, w tym w lasach, tundrach, górach i dżunglach. Dowody DNA sugerują, że denisowianie mieli ciemną skórę, oczy i włosy, a także budowę i rysy twarzy przypominające neandertalczyka. Denisowianie najwyraźniej krzyżowali się ze współczesnymi ludźmi, około 3-5% DNA Aborygenów oraz około 6% u Papuasów pochodzi od Denisowian. Istnieją również dowody na krzyżowanie h. denisova się z lokalną populacją neandertalczyków.

Homo Cepranensis

Homo cepranensis odnosi się do pojedynczej czaszki, przypadkowo odkrytej podczas budowy autostrady w 1994 roku w pobliżu Ceprano we Włoszech. Wiek skamieniałości oszacowano na 800 -900 tysięcy lat temu. Cechy czaszki są pośrednie między Homo erectus, a cechami późniejszych gatunków. Niektórzy paleontolodzy uznają h. cepranensis za oddzielny gatunek, a niektórzy za należący do Homo heidelbergensis.

Homo Antecessor

Homo antecessor był obecny w Europie Zachodniej (Hiszpania, Anglia i Francja) od około 1,2 miliona do 0,8 miliona lat temu. Został opisany w 1997 roku i na podstawie jego „unikalnej mieszanki cech nowoczesnych i prymitywnych” sklasyfikowany jako wcześniej nieznany archaiczny gatunek ludzki. Naukowcy, którzy nie akceptują H. antecessor jako odrębnego gatunku, uważają go za wczesną postać H. heidelbergensis lub za europejską odmianę H. erectus.

Homo Heidelbergensis

Homo heidelbergensis żył od około 700 000 do 300 000 lat temu i występ w Afryce Wschodniej i Południowej, a także w Europie.  Gatunek został nazwany Homo heidelbergensis ze względu na pierwsze odkrycie szkieletu w pobliżu Heidelbergu w Niemczech. Czaszki tego gatunku mają cechy wspólne zarówno z H. erectus, jak i współczesnymi ludźmi – jego mózg był prawie tak duży. Dokładny związek zarówno z wcześniejszym H. antecessor i H. ergaster, jak i z późniejszymi neandertalczykami, denisowianami i współczesnymi ludźmi jest niejasny.

Homo Rhodesiensis 

Homo rhodesiensis to nazwa gatunku zaproponowana w celu sklasyfikowania skamieliny pochodzącej z epoki kamienia łupanego wydobytej z jaskini w Rodezji Północnej w Zambii. H. rhodesiensis jest obecnie uważany głównie za synonim Homo heidelbergensis. Zaproponowano również inne oznaczenia, takie jak Homo sapiens arcaicus i Homo sapiens rhodesiensis. Wyprowadzenie Homo sapiens z Homo rhodesiensis było często proponowane, ale przesłania je luka kopalna w okresie 400–260 tysięcy lat temu. 

Neandertalczyk, homo neandertalis 

Neandertalczycy żyli 230-30tys lat temu w Europie i Azji. Wymarli prawdopodobnie powodu konkurencji lub eksterminacji przez homo sapiens lub z powodu zmian klimatycznych, chorób lub wszystkich czynników razem wziętych.

Przez wiele lat neandertalczycy byli przedstawiani jako prymitywni, głupi i brutalni. Prawda jest zupełnie inna. Obecnie uważamy, że technologia neandertalska była dość wyrafinowana. Homo neandertalis wytwarzał narzędzia, rozpalał ogień, budował paleniska jaskiniowe, wytwarzał klej. Ponadto szył ubrania, żeglował po Morzu Śródziemnym, używał roślin leczniczych, potrafił przechowywać żywność (np. potrafił wędzić). Neandertalczycy mieli formy sztuki, ozdoby, grzebali zmarłych i prawdopodobnie potrafili mówić.

W porównaniu do współczesnych ludzi neandertalczycy mieli solidniejszą budowę i proporcjonalnie krótsze kończyny. Cechy te są często tłumaczy się jako adaptacje do oszczędzania ciepła w zimnym klimacie, ale mogą to być również adaptacje do biegu w cieplejszym, zalesionym krajobrazie, który często zamieszkiwał neandertalczyk. Przeciętny neandertalczyk miał około 165 cm , a kobiety 153 cm wzrostu, podobnie jak przedindustrialni współcześni ludzie. Homo neandertalis żył w jaskiniach, ich populacja była niska, a ponadto neandertalczycy żyli w środowisku o wysokim stresie z wysokim wskaźnikiem urazów – około 80% zmarło przed 40 rokiem życia.

Co ciekawe mamy dowody na krzyżowanie się neandertalczyków i anatomicznie współczesnych ludzi. Z tego powodu współcześnie ludzie w niektórych regionach mają pewien niewielki procent genów odziedziczonych po neandertalczykach.

Homo floresiensis

Homo floresiensis, zwany także człowiekiem z flores lub popularnie hobbitem żył 100 tys. – 50 tys. lat temu w Indonezji. Szczątki osoby, która miałaby około 1,1 m wysokości, odkryto w 2003 r. W Liang Bua na wyspie Flores w Indonezji. Odzyskano częściowe szkielety dziewięciu osób, w tym jedną pełną czaszkę. Szczątki te były przedmiotem intensywnych badań w celu ustalenia, czy reprezentują one gatunek inny niż współczesny człowiek. Dominuje zgoda co do tego, że szczątki te reprezentują odrębny gatunek ze względu na różnice genetyczne i anatomiczne. Oczywiście nazwa hobbit, to tylko skojarzenie z postacią prozy Tolkiena (ze względu na niski wzrost), a nie deklaracja, że jest to dowód istnienia tego mitycznego stworzenia z Shire.

Homo Sapiens

Człowiek myślący, czyli my, żyjemy na ziemi od 200 tysięcy lat. Jesteśmy jedynymi istniejącymi członkami podplemienia Hominina i wraz z szympansami, gorylami i orangutanami należymy do rodziny człowiekowatych. Ludzie są zwierzętami lądowymi, charakteryzującymi się wyprostowaną postawą i dwunożnym ruchem. Mamy  dużą sprawność manualną i używamy narzędzi, używamy złożonego języka do komunikowania się. Posiadamy duży mózg, umiemy myśleć abstrakcyjnie, jesteśmy zorganizowani jesteśmy w społeczeństwa i bez wątpienia jesteśmy dominującym gatunkiem na ziemi.

Myliłby się ten, który uważałby, że ewolucja zatrzymała się na człowieku rozumnym – ona nadal trwa, tylko potrzebuje bardzo dużo czasu. Także możliwe że w odległej przyszłości gatunki człowieka wzbogacą się o kolejne gatunki, o ile przetrwamy.