Kiedy powstał wszechświat

Nasz świat powstał w gorącym i nieskończenie gęstym punkcie o wielkości wielokrotnie mniejszej niż pojedynczy atom około 13,7 miliardów lat temu, który zaczął się  gwałtownie rozszerzać i rozszerza się do dzisiaj. Istnieje kilka różnych podziałów na kolejne okresy od wielkiego wybuchu, które są z kolei podzielone na jeszcze mniejsze jednostki. 

Warto wspomnieć że niektóre z tych okresów trwały miliony lat, a we wczesnym wszechświecie niektóre trwały tylko ułamki sekund (są to wielkości tak małe, że ciężko je sobie wyobrazić, wyraża się je używając potęg np. era Plancka trwała 1 do -42 sekundy.) Chyba najprostszym podziałem historii świata jest podział na 2 etapy: etap radiacji – czyli etap od wielkiego wybuchu do powstania pierwszego pierwiastka chemicznego oraz etap materii czyli od końca etapu radiacji do dnia dzisiejszego. 

Etap radiacji

W pierwszych ułamkach sekund nie istnieją jeszcze siły fizyki, które rządzą naszym światem, one dopiero się tworzą. Powstaje grawitacja oraz oddziaływania podstawowe (nazywane również cząstkami elementarnymi) – oddziaływanie silne, oddziaływanie słabe i oddziaływanie elektromagnetyczne. Powstaje czas i przestrzeń (z wielkim wybuchem). Następuje spadek temperatury (ale w naszej skali i tak jest bardzo gorąco) i dzięki temu z kwarków tworzą się protony i neutrony. Pod wpływem dalszego ochłodzenia z  protonów i neutronów powstał pierwszy pierwiastek chemiczny – hel. Jest to jednocześnie początek etapu materii. To wszystko dzieje się w pierwszych 100 sekundach od wielkiego wybuchu.

Etap materii

Etap materii możemy podzielić na trzy mniejsze ery – erę atomową, erę tworzenia się galaktyk, oraz erę tworzenia się gwiazd.

Era atomowa

Era atomowa trwa do około 50 000 lat od wielkiego wybuchu, w tym czasie wytworzył się drugi kluczowy pierwiastek chemiczny, a mianowicie wodór.

Era tworzenia się galaktyk

Wszechświat jest ciemnym, które wypełnia “gwiezdny pył”, coś w rodzaju atomowej mgły z pierwiastków chemicznych. Pod wpływem grawitacji z tej mgły zaczynają się tworzyć pierwsze galaktyki, dzieje się to do ok do 200 mln lat od wielkiego wybuchu.

Era tworzenia się gwiazd

Około 3 miliardy lat od wielkiego wybuchu tworzą się pierwsze gwiazdy, jest to o tyle ważne, że dzięki ich energii i temperaturze tworzą się prawie wszystkie pierwiastki. Czasami jednak to nie wystarcza i gwiazda wybucha zmieniając się w supernową i tak powstają kolejne pierwiastki. Te powstałe pierwiastki stają się budulcem pierwszych planet i księżyców, najstarszą znaną planetą jest PSR B1620-26 b . Około 4,6 miliona lat temu tworzy się też nasze słońce oraz około 4,55 mln lat temu nasza ziemia. Żeby to umieścić w perspektywie homo sapiens pojawili się dopiero  200 000 lat temu (zobacz gatunki człowieka). Po wielkim wybuchu pozostało nam promieniowanie tła, nazywane również promieniowaniem reliktowym lub CMB, to jest to co można zaobserwować kiedy telewizor “śnieży”.

Przyszłość i koniec wszechświata

Proces zapoczątkowany przez wielki wybuch nadal trwa, wszechświat się rozszerza, a rozszerzanie przyspiesza. Dojdzie do tego, że wszechświat który możemy teraz obserwować oddali się od nas tak daleko, że nie będziemy w stanie już go zobaczyć, ale nie jest to największy problem

Kiedy słońce zgaśnie

Za około kolejne 5 miliardów lat nasze słońce zgaśnie (skończy mu się paliwo) i życie na ziemi nie będzie możliwe, oczywiście o ile wszyscy się nie pozabijamy. Czyli można powiedzieć, że jesteśmy w połowie. Mimo, że nas już dawno nie będzie, wszechświat będzie dalej istniał, ale również i on ma swój kres.

Jak umrze wszechświat

Istnieje kilka teorii co się stanie z tym co zaczęło się wielkim wybuchem, co się dalej stanie, mówimy o perspektywie dziesiątek czy też setek miliardów  lat od teraz. Jedna teoria mówi o tym, że wszechświat zmieni się w czarną dziurę i potem stopniowo wyparuje. Druga teoria mówi o tym ,że rozszerzanie się wszechświata będzie gwoździem do trumny – prędkość rozszerzania będzie stale rosła do momentu aż grawitacja nie będzie w stanie utrzymać planet i galaktyk i nas rozerwie na strzępy. Trzecia teoria mówi o tym o czymś przeciwnym , wszechświat zacznie się kurczyć do swojego pierwotnego gorącego i super gęstego stanu. Tak czy siak, wszechświat ma przechlapane, ale przynajmniej wiemy jak będzie, a to wszystko dzięki teorii wielkiego wybuchu.

Pierwszym ważnym krokiem na drodze ewolucji człowieka było oddzielenie się naczelnych od innych ssaków około 85 milionów lat temu (to i tak niewiele w skali historii wszechświata). Przez kolejne miliony lat gatunki nabywały nowych cech, dostosowywały się , mieszały się. Doprowadzało to do wykształcenia nowych gałęzi człowiekowatych – nowych plemion (kategoria taksonomiczna), podplemion i nowych rodzin. Takim rozgałęzieniem było wydzielenie się  między 8–9 mln lat temu plemienia Gorillini i plemienia Hominini. Do pierwszego należą goryle, a do drugiego szympansy, australopiteki i rodzaj homo. Około 7 milionów lat temu Homini podzieliło się ponownie  – szympansy stworzyły jedną gałąź, a różne gatunki człowieka drugą. Od tego momentu w naszej gałęzi było od kilku do kilkunastu gatunków człowieka, naszych przodków o „zbliżonej” anatomii człowieka. Co jakiś czas odnajdujemy nowe skamieniałości, co pobudza dyskusję czy uznać je za odrębny gatunek, czy za wariant lub podgatunek.

Homo Habilis 

Homo habilis, inaczej człowiek zręczny, to najstarszy przodek człowieka współczesnego z rodzaju homo. Szacuje się, że żył około 2,3–1,65 mln lat temu, przypisujemy mu, że jako pierwszy wynalazł kamienne narzędzia. Jego dieta w porównaniu do poprzedników zawierała większe ilości mięsa, co pozwoliło na wzrost mózgu. Mimo mięsnej diety homo habilis nie polował, tylko żywił się padliną lub wykradał zdobycze mniejszych drapieżników. Prawdopodobnie żył w grupach liczących 70–85 członków. Kobiety i mężczyźni różnili się rozmiarem, a w każdej grupie było wielu samców w celu obrony przed drapieżnikami. Dla sprostowania, człowiek nigdy nie żył jednocześnie z dinozaurami, bo te wyginęły kilkadziesiąt mionów lat zanim najstarsze gatunki człowieka pojawiły się na ziemi.

Homo Rudolfensis

Początkowo uważano, że homo rudolfensis  to odmiana Homo habilis. Jednak ze względu na duży mózg w 1986 roku zaproponowano wprowadzenie nowego gatunku. Wiemy, że żył ok 1,78–1,95 mln lat temu, miał grube włosy na ciele, podobnie jak współczesne małpy człekokształtne. Zamieszkiwał chłodniejsze regiony i miał mniej aktywny tryb życia niż poprzednik. H. rudolfensis różni się od H. habilis większym rozmiarem, ale istnieją teorie, że gatunek ten składa się w rzeczywistości z samców H. habilis.

Homo Gautengensis

Początkowo ten gatunek przyporządkowywano do homo habilis lub homo ergaster, a nawet do australopiteków. Do tej pory przynależność homo gautengensis budzi kontrowersje. Niektórzy paleoantropolodzy uważają, że nie ma powodu, aby uważać H. gautengensis za ważny takson. Skamieniałości przypisane temu gatunkowi mają szeroki zakres czasowy, od około 1,8 miliona lat temu do potencjalnie nawet 0,8 miliona lat temu. Jeżeli gatunek zostanie uznany za ważny i włączony w oficjalne gatunki człowieka, to H. gautengensis byłby jednym z najwcześniejszych i jedenym z najdłużej żyjących gatunków Homo. 

Homo Erectus

Homo erectus, inaczej człowiek wyprostowany zwany także pitekantropem, najwcześniej występujący około 2 milionów lat temu. Jako pierwszy gatunek człowieka opuścił afrykę i rozprzestrzenił się w Europie i Azji, występował od Półwyspu Iberyjskiego aż po Jawę. 

H. erectus miał ludzkie proporcje i chód, płaską twarz, wydatny nos i rzadkie owłosienie. Miał 146–185 cm wzrostu i 40–68 kg wagi, a obie płcie były tych samych rozmiarów co może wskazywać na monogamię. Homo erectus uważany jest za najwcześniejszego przodka człowieka, który potrafił używać ognia, polować i gromadzić się w skoordynowanych grupach. Opiekował się rannymi i chorymi , żeglował, prawdopodobnie tworzył sztukę. Nie wiadomo czy ten gatunek człowieka był anatomicznie zdolny do mówienia, jednak zakłada się, że jego przedstawiciele porozumiewali się za pomocą jakiegoś prajęzyka.  Istnieje również kilka proponowanych podgatunków H. Erectus o różnym stopniu rozpoznania. 

Homo Ergaster

Homo Ergaster, inaczej człowiek pracujący, żył 1,9 -1,15 milionów lat temu. Jest jednym z tych gatunków, co do których trwają spory czy powinien być uznawany za odrębny gatunek, czy za podgatunek h. erectus. Ci, którzy uważają, że H. ergaster należy zaliczyć do H. erectus, uważają, że istnieje zbyt mała różnica między nimi. Zwolennicy utrzymywania tych dwóch gatunków jako odrębnych przytaczają różnice morfologiczne między skamielinami. H. ergaster różni się od poprzedników  większą masą ciała, stosunkowo długimi nogami, małymi szczękami i zębami. Także proporcjami ciała i stylem życia bardziej podobnym do współczesnego człowieka niż do wcześniejszych i współczesnych homininów.  Nazwa człowiek pracujący jest odniesieniem do bardziej zaawansowanych narzędzi używanych przez ten gatunek w porównaniu z narzędziami jego przodków.

Homo Georgicus

Gatunek człowieka, często uważanego za podgrupę homo erectus, został sklasyfikowany w 2002 roku, na podstawie szczątków odnalezionych w 1991 roku w Gruzji. Wiek znaleziska oszacowano na około 1,8 miliona lat. Na podstawie kości ustalono, że przeciętny Homo georgicus miał około 150 cm wzrostu i niewielką puszkę mózgoczaszki. Odkrycie Homo georgicus bardzo mocno zamieszało w historii naszego gatunku. Wcześniej uważano, że na teren Europy jako pierwszy z Afryki przybył Homo erectus około 1 miliona lat temu. Jak się jednak okazało człowiek posługujący się prymitywnymi narzędziami, żył tu niemal dwa razy wcześniej.

Człowiek z denisowej jaskini

Homo denisova żył około 1 mln – 38 tys. lat temu, niestety nie pozostało po nim wiele szczątków. Jest to przyczyną braku konsensusu w sprawie jego statusu taksonomicznego. 

Wiemy, że występował w Azji w różnych środowiskach, w tym w lasach, tundrach, górach i dżunglach. Dowody DNA sugerują, że denisowianie mieli ciemną skórę, oczy i włosy, a także budowę i rysy twarzy przypominające neandertalczyka. Denisowianie najwyraźniej krzyżowali się ze współczesnymi ludźmi, około 3-5% DNA Aborygenów oraz około 6% u Papuasów pochodzi od Denisowian. Istnieją również dowody na krzyżowanie h. denisova się z lokalną populacją neandertalczyków.

Homo Cepranensis

Homo cepranensis odnosi się do pojedynczej czaszki, przypadkowo odkrytej podczas budowy autostrady w 1994 roku w pobliżu Ceprano we Włoszech. Wiek skamieniałości oszacowano na 800 -900 tysięcy lat temu. Cechy czaszki są pośrednie między Homo erectus, a cechami późniejszych gatunków. Niektórzy paleontolodzy uznają h. cepranensis za oddzielny gatunek, a niektórzy za należący do Homo heidelbergensis.

Homo Antecessor

Homo antecessor był obecny w Europie Zachodniej (Hiszpania, Anglia i Francja) od około 1,2 miliona do 0,8 miliona lat temu. Został opisany w 1997 roku i na podstawie jego „unikalnej mieszanki cech nowoczesnych i prymitywnych” sklasyfikowany jako wcześniej nieznany archaiczny gatunek ludzki. Naukowcy, którzy nie akceptują H. antecessor jako odrębnego gatunku, uważają go za wczesną postać H. heidelbergensis lub za europejską odmianę H. erectus.

Homo Heidelbergensis

Homo heidelbergensis żył od około 700 000 do 300 000 lat temu i występ w Afryce Wschodniej i Południowej, a także w Europie.  Gatunek został nazwany Homo heidelbergensis ze względu na pierwsze odkrycie szkieletu w pobliżu Heidelbergu w Niemczech. Czaszki tego gatunku mają cechy wspólne zarówno z H. erectus, jak i współczesnymi ludźmi – jego mózg był prawie tak duży. Dokładny związek zarówno z wcześniejszym H. antecessor i H. ergaster, jak i z późniejszymi neandertalczykami, denisowianami i współczesnymi ludźmi jest niejasny.

Homo Rhodesiensis 

Homo rhodesiensis to nazwa gatunku zaproponowana w celu sklasyfikowania skamieliny pochodzącej z epoki kamienia łupanego wydobytej z jaskini w Rodezji Północnej w Zambii. H. rhodesiensis jest obecnie uważany głównie za synonim Homo heidelbergensis. Zaproponowano również inne oznaczenia, takie jak Homo sapiens arcaicus i Homo sapiens rhodesiensis. Wyprowadzenie Homo sapiens z Homo rhodesiensis było często proponowane, ale przesłania je luka kopalna w okresie 400–260 tysięcy lat temu. 

Neandertalczyk, homo neandertalis 

Neandertalczycy żyli 230-30tys lat temu w Europie i Azji. Wymarli prawdopodobnie powodu konkurencji lub eksterminacji przez homo sapiens lub z powodu zmian klimatycznych, chorób lub wszystkich czynników razem wziętych.

Przez wiele lat neandertalczycy byli przedstawiani jako prymitywni, głupi i brutalni. Prawda jest zupełnie inna. Obecnie uważamy, że technologia neandertalska była dość wyrafinowana. Homo neandertalis wytwarzał narzędzia, rozpalał ogień, budował paleniska jaskiniowe, wytwarzał klej. Ponadto szył ubrania, żeglował po Morzu Śródziemnym, używał roślin leczniczych, potrafił przechowywać żywność (np. potrafił wędzić). Neandertalczycy mieli formy sztuki, ozdoby, grzebali zmarłych i prawdopodobnie potrafili mówić.

W porównaniu do współczesnych ludzi neandertalczycy mieli solidniejszą budowę i proporcjonalnie krótsze kończyny. Cechy te są często tłumaczy się jako adaptacje do oszczędzania ciepła w zimnym klimacie, ale mogą to być również adaptacje do biegu w cieplejszym, zalesionym krajobrazie, który często zamieszkiwał neandertalczyk. Przeciętny neandertalczyk miał około 165 cm , a kobiety 153 cm wzrostu, podobnie jak przedindustrialni współcześni ludzie. Homo neandertalis żył w jaskiniach, ich populacja była niska, a ponadto neandertalczycy żyli w środowisku o wysokim stresie z wysokim wskaźnikiem urazów – około 80% zmarło przed 40 rokiem życia.

Co ciekawe mamy dowody na krzyżowanie się neandertalczyków i anatomicznie współczesnych ludzi. Z tego powodu współcześnie ludzie w niektórych regionach mają pewien niewielki procent genów odziedziczonych po neandertalczykach.

Homo floresiensis

Homo floresiensis, zwany także człowiekiem z flores lub popularnie hobbitem żył 100 tys. – 50 tys. lat temu w Indonezji. Szczątki osoby, która miałaby około 1,1 m wysokości, odkryto w 2003 r. W Liang Bua na wyspie Flores w Indonezji. Odzyskano częściowe szkielety dziewięciu osób, w tym jedną pełną czaszkę. Szczątki te były przedmiotem intensywnych badań w celu ustalenia, czy reprezentują one gatunek inny niż współczesny człowiek. Dominuje zgoda co do tego, że szczątki te reprezentują odrębny gatunek ze względu na różnice genetyczne i anatomiczne. Oczywiście nazwa hobbit, to tylko skojarzenie z postacią prozy Tolkiena (ze względu na niski wzrost), a nie deklaracja, że jest to dowód istnienia tego mitycznego stworzenia z Shire.

Homo Sapiens

Człowiek myślący, czyli my, żyjemy na ziemi od 200 tysięcy lat. Jesteśmy jedynymi istniejącymi członkami podplemienia Hominina i wraz z szympansami, gorylami i orangutanami należymy do rodziny człowiekowatych. Ludzie są zwierzętami lądowymi, charakteryzującymi się wyprostowaną postawą i dwunożnym ruchem. Mamy  dużą sprawność manualną i używamy narzędzi, używamy złożonego języka do komunikowania się. Posiadamy duży mózg, umiemy myśleć abstrakcyjnie, jesteśmy zorganizowani jesteśmy w społeczeństwa i bez wątpienia jesteśmy dominującym gatunkiem na ziemi.

Myliłby się ten, który uważałby, że ewolucja zatrzymała się na człowieku rozumnym – ona nadal trwa, tylko potrzebuje bardzo dużo czasu. Także możliwe że w odległej przyszłości gatunki człowieka wzbogacą się o kolejne gatunki, o ile przetrwamy.

Kiedy żyły dinozaury?

Te wielkie gady lądowe żyły w tak zwanej erze mezozoicznej. Wielu specjalistów po licznych badaniach śmiało stwierdza, że dinozaury żyły na Ziemi, gdy ta była po całkiem innej stronie galaktyki. Badacze z NASA stworzyli ciekawe animacje, które potwierdzają fakt, mówiący o tym, że najbardziej znane gatunki dinozaurów żyły na planecie wtedy, gdy ta była po zupełnie innej stronie Drogi Mlecznej. Określa się, że pojawiły się one na ziemi około 230 milionów lat temu. Przez ponad 100 milionów lat były to dominujące stworzenia, jakie kiedykolwiek poruszały się po Ziemi. Niestety gady wymarły około 60 milionów lat temu, a specjaliści nadal posiadają sporne zdania, co do prawdziwych przyczyn ich zniknięcia z powierzchni naszej planety.

Dinozaury rodzaje

Dinozaury można podzielić na wiele grup, w zależności od tego w jaki sposób będziemy je klasyfikować. Jednym z najpopularniejszych podziałów dinozaurów jest ich klasyfikacja na gadziomiedniczne i ptasiomiedniczne.

Dinozaury gadziomiedniczne

Dinozaury gadziomiedniczne to rząd dinozaurów, które posiadały miednicę bardzo podobną w budowie do miednicy jaszczurek. Jednymi z takich dinozaurów były teropody i zauropodomorfy. Teropody to głównie drapieżniki, poruszające się w zasadzie tylko na tylnych kończynach. Niektóre z nich wyglądem przypominały małe zwierzątka, które dodatkowo były opierzone. Jednak najbardziej rozpoznawalnym gatunkiem był zdecydowanie tyranozaur, którego pełna nazwa brzmi Tyrannosaurus rex. Zauropody natomiast były olbrzymimi stworzeniami, które poruszały się na czterech kończynach i posiadały długą szyję. Równowagę gwarantowały im dodatkowo długie ogony. Do tej grupy zaliczyć możemy bardzo znanego obecnie diplodoka- zdecydowanie największego dinozaura, jaki kiedykolwiek poruszał się po powierzchni Ziemi.

Dinozaury ptasiomiedniczne

Drugi rząd to dinozaury ptasiomiedniczne, których miednica bardzo przypominała miednicę ptasią, jak sugeruje nam to już sama nazwa. Stworzenia te posiadały dzioby, które osadzone były na bardzo specyficznych szczękach. Jednak, jakby się wszystkim mogło wydawać, nasze dzisiejsze ptaki wcale nie pochodzą od tych dinozaurów. Współcześnie żyjące ptaki swoje pochodzenie zawdzięczają gadom z rzędu gadziomiednicznych. Wiele z tych dinozaurów wyróżniało się dziwnie ukształtowanymi czaszkami i głowami, które pokryte były kostnymi naroślami. Triceratopsy posiadały charakterystyczne rogi wokół głów, natomiast stegozaury miały charakterystyczne płyty na ogonie i na grzbiecie. Jedną z ciekawych grup, jakie wchodziły w skład dinozaurów ptasiomiednicznych były ornitopody. Ich szczęki posiadały setki zębów, które służyły do rozdrabniania roślinnego pokarmu. Wszystkie gatunki z tej grupy dinozaurów były roślinożerne, zarówno te, które poruszały się na dwóch czy czterech kończynach.

Tyranozaur( Tyrannosaurus rex)

Ten dinozaur to jeden z największych drapieżników, jakie kiedykolwiek chodziły po Ziemi. Tyranozaur był dwunożnym mięsożercą. Dodatkowo długi ogon zapewniał mu odpowiednią równowagę. Skamieniałości, jakie do tej pory odnaleźli archeologowie, mogą wskazywać na to, że miał on około 12 metrów długości, 6 metrów wysokości oraz jego waga mogła dochodzić nawet do ponad 6 ton! Dinozaur ten miał bardzo krótkie przednie nogi, które posiadały tylko dwa palce. Jego zęby były przystosowane do łapania i zjadania mięsa. W przypadku, gdy jeden został wyłamany, na jego miejsce bardzo szybko wyrastał kolejny.

Triceratops

Występował na obszarze dzisiejszej Ameryki Północnej około 70 milionów lat temu. To roślinożerny gatunek dinozaurów, który posiadał trzy rogi. Jest to obecnie jeden z najbardziej rozpoznawalnych gatunków dinozaurów na świecie. Ten stwór mógł mieć długość do 9 metrów, a jego waga niekiedy dochodziła nawet do 12 ton. Zaniepokojony lub podrażniony triceratops zachowywał się bardzo podobnie do obecnie występujących nosorożców. Atakował wroga swoim ciężarem i dodatkowym orężem w postaci rogów. Jego głównym pożywieniem były liście i inne części roślin, które zrywał bezzębnym dziobem.

Stegozaur ( Stegosaurus)

Jest to dinozaur ptasiomiedniczny, który żył w późnej jurze. Jego główną cechą rozpoznawalną są płyty na grzbiecie i kolce na ogonie. Jego długość wynosiła około 9 metrów. Ten gatunek poruszał się na czterech kończynach oraz posiadał bardzo małą głowę. Do dzisiaj nie wyjaśniono konkretnych funkcji, jakie mogły pełnić płyty i kolce na jego ciele. Prawdopodobnie pełniły one funkcję obronną. Niska pozycja głowy może wskazywać natomiast na to, że żywiły się one głównie niskimi roślinami.

Brontozaur (Brontosaurus)

Żył około 150 milionów lat temu w późnej jurze. Dorosły osobnik tego gatunku mógł ważyć nawet 23 tony. Niegdyś był uważany za apatozaura, jednak w 2015 roku wykazano znaczne różnice między nimi. Jest to jedno z największych zwierząt z czasów epoki dinozaurów. Gatunek ten miał cienką i długą szyję, która ułatwiała mu żywienie się roślinami. Dodatkowo miały one długi, biczowaty ogon.

Diplodok (Diplodocus)

Jego pierwsze szczątki odkryto w 1877 roku. Ten gatunek cechowała niezwykle długa szyja i mała głowa, które pomagały mu w zdobywaniu pożywienia, jakim były rośliny. Diplodok głównie żywił się liśćmi z drzew i krzewów, które zrywane były dzięki długim zębom. Jego długość potrafiła sięgać 27 metrów, co czyni go jednym z największych gadów na świecie. Długi ogon służył mu z zasady jako obrona przed drapieżnikami, a słupowate kończyny pomogły utrzymać ponad 20 ton masy dinozaura.

Kronozaur ( Kronosaurus)

Jest to jeden z największych morskich gadów, jakie żyły na Ziemi. Długość jego ciała osiągała niekiedy 9 metrów, a dorosłe osobniki potrafiły ważyć nawet 10 ton. Ten mięsożerny pliozaur żył we wczesnej kredzie. Poruszanie się tego dinozaura ułatwiały dwie pary dużych płetw, a ogon ułatwiał prawdopodobnie sterowanie. Jego cechą charakterystyczną były duże oczy i nozdrza, dzięki którym mógł wyczuwać zapachy pod wodą. Jego czaszka na szczycie była bardzo spłaszczona i osiągała długość do 2 metrów.

Pterodaktyl (Pterodactylus)

Ten niewielki pterozaur żył w okresie późnej jury na terenie obecnej Europy. Był on pierwszym latającym gadem, jaki został odkryty. Rozpiętość jego skrzydeł wynosiła nawet 1,06 metra. Były one zbudowane ze skórnej błony. Po kształcie zębów można stwierdzić, że był to prawdopodobnie gatunek mięsożerny, a dokładniej rybożerny. Jego czaszka długości 20 cm bardzo ułatwiała mu spożywanie ryb. Naukowcy twierdzą, że mógł się on zanurzać i nurkować w wodzie podobnie jak dzisiejsze kaczki.

Spinozaur (Spinosaurus)

Jego pierwsze skamieniałości odnaleziono w 1910 roku w Egipcie. jego najbardziej rozpoznawalną cechą są długie wyrostki kolczyste, które wyrastają z kręgosłupa i osiągają długość nawet do 1,69 metra. Niektórzy zgodnie twierdzą, że były one połączone płatem skóry, przez co całość razem przypominała żagiel. Według naukowców był on mu potrzebny do regulowania temperatury ciała. Jego pysk był bardzo wydłużony i podobny do dzisiejszego krokodyla

Tarbozaur ( Tarbosaurus)

To rodzaj wielkich drapieżnych dinozaurów. Żyły one w okresie późnej kredy na terenie dzisiejszej pustyni Gobi w Azji. Tarbozaur osiągał długość do 13 metrów i mógł ważyć nawet 5 ton. Posiadał dwie krótkie przednie łapy, które były jeszcze krótsze niż u tyranozaura, co mogło wyglądać dość komicznie. Jego głównym pożywieniem było mięso, a zdobywanie pokarmu umożliwiały mu spiczaste zęby. Gatunek ten miał dość dużą głowę i oczy skierowane do przodu. Największa znaleziona czaszka tego osobnika miała długość ponad 1,30 metra.

Allozaur ( Allosaurus)

Ten rodzaj teropoda żył w późnej jurze około 150 milionów lat temu. Był to dwunożny drapieżnik, którego wielka czaszka wyposażona była w ostre zęby. Co do jego długości nie można być w 100 % pewnym. Niektóre źródła podają, iż mógł mierzyć nawet do 12 metrów. Posiadał trójpalczaste, niewielkie kończyny przednie, natomiast równowagę ciała zapewniał mu długi i ciężki ogon. Naukowcy twierdzą, że gad ten prowadził stadny tryb życia i polował w grupach na dużo mniejsze dinozaury. Pierwsza opisana kość tego gatunku pochodzi z roku 1869.

Masjakazaur (Masiakasaurus)

Rodzaj teropoda żył na Madagaskarze w późnej kredzie. Jego nazwa została ustanowiona na cześć sławnego szkockiego muzyka, jakim był Marek Knopfler, gdyż naukowcy stwierdzili, że podczas słuchania jego dzieł, odnajdywali najwięcej skamieniałości. Był to poruszający się na dwóch kończynach, drapieżny dinozaur. Całkowita długość jego ciała wynosiła raptem 1,8 metra. Gatunek ten miał długą i niską czaszkę oraz dość specyficzne uzębienie, które nachylone było ku przodowi i wystawało za pysk. Obecnie odnaleziono i w pełni opisano 65 % całego szkieletu.

Iguanodon

Jest to ten gatunek dinozaura, który był najczęściej spotykany w filmach. Jego dosłowne tłumaczenie nazwy oznacza ,,ząb legwana”, gdyż uzębienie tego osobnika jest bardzo podobne do zębów roślinożernych jaszczurek. Był to duży i masywny dinozaur z grupy ornitopodów, który poruszał się na czterech kończynach. Jego głównym pożywieniem były skrzypy i sagowce oraz rośliny iglaste. Duży, zaokrąglony dziób z przodu pyska pomagał mu rozcierać i zdobywać pożywienie. Gatunek ten nazwano w 1825 roku i był to jednocześnie drugi, nieptasi dinozaur, który oficjalnie nazwano i sklasyfikowany.

Mononyk (Mononykus)

Rodzaj teropoda, który żył w okresie późnej kredy, czyli około 70 milionów lat temu. Zwierzę to osiągało do 70 centymetrów wysokości i 1,5 metra długości. Pierwsze skamieniałości tego osobnika znaleziono na terenie Mongolii. Jego cechą charakterystyczną był niewielki grzebień, który wyrastał z mostka. Naukowcy zgodnie jednak stwierdzają, że nie był on przystosowany do latania. Zdecydowanie osobniki z tego gatunku potrafiły bardzo szybko biegać, co ułatwiało im ucieczkę przed innymi drapieżnikami. Malutkie ząbki, jakie naukowcy odnaleźli w tylnej części jego czaszki świadczą o tym, że gad ten mógł żywić się owadami oraz małymi zwierzętami.

Eoraptor

To bardzo mały, zwinny i szybki dinozaur gadziomiedniczny. Jego wstępny opis i klasyfikacja ukazały się dopiero w 1993 roku. Ten mały dinozaur był bardzo często pożywieniem ogromnych drapieżników. Czaszka tego osobnika była lekko zabudowana i dodatkowo miała bardzo ciekawe uzębienie. Ostre zęby z przodu, a jednocześnie liściokształtne z tyłu, mogą świadczyć o tym, że gatunek ten był wszystkożerny. Obecnie jego dokładna pozycja systematyczna jest nie do końca jasna, jednak początkowo uznano go za teropoda.

Brachiozaur (Brachiosaurus)

Klasyfikowany jako zauropod, duży dinozaur z okresu późnej jury. To jeden z największych i zdecydowanie najcięższych dinozaurów. Szacuje się, że gdyby człowiek mógł stanąć obok niego, to sięgałby mu zaledwie do kolan. Jego długość niekiedy wynosiła nawet 24,5 metra, a jego masa to około 28 ton. Dinozaur ten głównie szukał pożywienia w koronach drzew, gdzie inne gatunki nie dosięgały. Umożliwiała mu to bardzo długa szyja. Początkowo naukowcy sądzili, że zwierzę to żyło w wodzie, gdyż mogła mu ona pomóc w utrzymaniu ciężaru ciała, jednak dość szybko te informacje okazały się nieprawdziwe.

Giganotozaur (Giganotosaurus)

Ten gatunek, mimo tego że został nazwany kilkanaście lat temu, to w dalszym ciągu czeka na szczegółowy opis. Ten ogromny dinozaur to rodzaj karcharodontozaura. Żył w ,,środkowej kredzie” na terenie dzisiejszej Ameryki Południowej. Jest to zdecydowanie jeden z największych teropodów. Przypuszcza się, że mógł polować na szybsze i mniejsze zwierzęta. Fragmentaryczne szczątki niekiedy okazują się błędne, lecz jego długość szacowana jest na około 12 metrów.

Akrokantozaur (Acrocanthosaurus)

Jest to rodzaj teropoda, który żył około 100 milionów lat temu na terenach dzisiejszej Ameryki Północnej. Jego skamieniałości zazwyczaj odnajduje się w stanach Oklahoma czy Teksas. Był to dwunożny drapieżnik, który mógł ważyć nawet do ponad 2 5 ton. Jego cechą charakterystyczną były wysokie kolczaste wyrostki, które wyrastały z kręgosłupa i ciągnęły się od szyi aż do końca ogona. Do tej pory nie wiadomo do czego one mogły służyć. Niektórzy twierdzą, że mogły być pomocne w procesie komunikowania się z innymi osobnikami gatunku.

Epidendrozaur (Epidendrosaurus)

Nie jest to klasyczny dinozaur, lecz raczej ptak, tak jak sugeruje jego nazwa, która oznacza ,,nadrzewnego jaszczura”. Ten niezwykły teropod mierzył zaledwie 15 cm i ważył około 100 gramów. Jest to obecnie najmniejszy znany dinozaur, jaki kiedykolwiek odkryto. Jego budowa kończyn przednich wskazuje na to, że prowadził nadrzewny tryb życia. Przypuszcza się, że jego pisklęta mogły wydrapywać się z bardzo trudnych miejsc, na przykład spod kory.

Alamozaur (Alamosaurus)

Ten gatunek jest największym dinozaurem z okresu kredowego występującego na terenie Ameryki Północnej. Jednocześnie należy on do największych zwierząt naszej planety. Gad ten był gigantyczny. Naukowcy stwierdzają, że mógł ważyć nawet do 70 ton. Dzięki swojej długiej szyi mógł żywić się wysoko zawieszonymi roślinami. Jego pierwsze szczątki odnaleziono w Nowym Meksyku, a pełny opis upubliczniono w 1922 roku.

Centrozaur (Centrosaurus)

Żył w dzisiejszej zachodnio-południowej prowincji Kanady. Jest to przedstawiciel rodzajów ceratopsa. Jego cechą rozpoznawalną był duży róg nosowy, który lekko zakrzywiał się do przodu. Dinozaur ten miał około 6 metrów długości i ważył ponad 3 tony. Oprócz dużego rogu, cała jego czaszka była ozdobiona małymi różkami ponad oczodołami. Podobnie jak inni przedstawiciele ceratopsów, żywił się paprociami i innymi roślinami szypułkowymi. Gad ten prowadził stadny tryb życia, a w razie zagrożenia tworzył ciasne grupy, które stanowiły swoistą barierę przed drapieżnikami.

Ceratozaur ( Ceratosaurus)

To drapieżnik z rodzaju teropodów, który obecnie posiada najbardziej kompletny szkielet. Jego nazwa dosłownie oznacza ,,rogatego jaszczura”. Tak jak sugeruje tłumaczenie, jego najbardziej rozpoznawalną cechą był charakterystyczny róg nosowy. Zęby tego osobnika były niezwykle długie co sugeruje, że mógł on żywić się dużo większą zdobyczą. Dodatkowo obecne wyrostki kolczyste kręgów ogonowych mogły pomagać mu w pływaniu. Ten drapieżnik poruszał się na dwóch tylnych kończynach.

O dinozaurach można mówić przez wiele godzin. Jest to temat, który prawdopodobnie nigdy nie zostanie do końca zamknięty, gdyż niektóre szkielety uniemożliwiają identyfikację i opis poszczególnych gatunków. Jednak specjaliści w dalszym ciągu pracują nad badaniem tych niezwykłych stworzeń (podobnie zresztą jak najdziwniejszych stworzeń, które zamieszkują kulę ziemską), które już miliony lat temu zniknęły z powierzchni kuli ziemskiej.

Początek życia Katarzyny Aragońskiej

Katarzyna, przyszła królowa Anglii urodziła się 16 grudnia 1485 roku. Co istotne była ona córką katolickich władców. Ferdynanda II króla Aragonii oraz Izabeli Kastylijskiej, królowej Kastylii. Pierwsze lata życia Katarzyny upływały pod znakiem nauki m.in. łaciny, koronkarstwa, haftu, muzyki czy też tańca. Znała też, podobnie jak Ryszard Lwie Serce, język Francuski. Jeszcze na początku życia księżniczki podjęto decyzję o jej ślubie z Księciem Walii Arturem Tudorem, starszym synem króla Anglii Henryka VII.

Małżeństwo zostało zawarte 19 maja 1499 roku. Warto zwrócić uwagę, że stało się to bez ich obecności. Ślub, w czasie którego spotkali się ze sobą odbył się dopiero 14 listopada 1501 roku. Należy zwrócić uwagę, że w tamtym okresie w Europie Zachodniej panowała epidemia choroby znanej jako poty angielskie. Obydwoje zachorowali na tą chorobę kilka miesięcy po ślubie. W wyniki choroby Artur, który nigdy nie cieszył się dobrym zdrowiem, zmarł.

Śmierć Artura mocno skomplikowała relacje między Królem Anglii Henrykiem VII, a rodzicami Katarzyny władcami Hiszpanii. Henryk VII nie chciał, aby Katarzyna powróciła do Hiszpanii. Zdecydowano, że Katarzyna wyjdzie ponownie za mąż. Poślubiła młodszego brata Artura, Henryka VIII. Na samą ceremonię musiała czekać 7 lat. Nie bez przyczyny! Dlaczego?

Dlaczego Katarzyna została wysłana do Anglii

Oczywiście ślub Katarzyny z przyszłym królem Anglii, Arturem nie był rezultatem miłości, tylko politycznej kalkulacji. Przed ślubem rodziców Katarzyny Kastylia i Aragonia stanowiły odrębne królestwa hiszpańskie. W wyniki ich związku Kastylia i Aragonia stały się potężnym państwem, które poszukiwało sprzymierzeńca przeciwko sąsiadującej z nim Francji. Oczywiście Anglia z wielu przyczyn była naturalnym kandydatem na idealnego sprzymierzeńca.

Sojusz z Kastylią i Aragonią był dla Henryka VII bardzo atrakcyjną ofertą. W tamtym okresie władza dynastii Tudorów w Anglii, której członkiem był Henryk VII nie była powszechnie respektowana. Prawa do tronu mieli również ostatni przedstawiciele dynastii Plantagentów. Chociaż Ci raczej nie dążyli do uzyskania pełni władzy w Anglii, to niepewna władza Tudorów mogła być skrzętnie wykorzystana przez politycznych wrogów Henryka VII.

Idealnym rozwiązaniem tej sytuacji był ślub Katarzyny Aragońskiej z synem Henryka, Arturem. Sama Katarzyna miała większe prawa do angielskiego tronu niż król Henryk VII. Łącząc syna związkiem małżeńskim z Katarzyną Henryk zyskał nie tylko potężnego sojusznika w postaci Kastylii i Aragonii, ale również utwierdzał swoją własną pozycję na tronie. W ten sposób było to małżeństwo z rozsądku. Niestety śmierć Artura wszystko skomplikowała.

Dlaczego ślub z Henrykiem VIII się przeciągał?

Młodszy syn Henryka VII, czyli Henryk VIII miał stać się drugim mężem Katarzyny. Niestety z punktu widzenia Króla Anglii Henryka VII ślub jego syna z Katarzyną z kilku powodów przestał być tak ważny. W 1504 roku zmarła matka Katarzyny Izabela Kastylijska, a władzę w Kastylii przejęła Joanna Szalona. Z perspektywy Anglii oznaczało to utratę kluczowego sojusznika. Aragonia w porównaniu z Kastylią była krajem słabym, mało znaczącym zarówno militarnie, jak i politycznie.

Kolejną kwestią stojącą na przeszkodzie w zawarciu związku małżeńskiego było prawo biblijne. Zgodnie z doktryną kościoła katolickiego małżeństwo z wdową po bracie było niezgodne z nakazami wiary. Oczywiście Kościół Katolicki, jak to nieraz w historii bywało, umiał wykazać się elastycznością przepisów, gdy było to politycznie opłacalne. Z tego względu papież udzielił dyspensy i zezwolił na legalny ślub Henryka VIII z Katarzyną.

Sam ojciec Henryka VIII, Król Anglii Henryk VII również odkładał moment ślubu tak długo, jak to było możliwe. Początkowo powoływał się na zbyt młody wiek synka. Później, gdy syn osiągnął odpowiedni wiek również poszukiwał powodów do przełożenia ślubu. Ostatecznie związek zawarto 11 czerwca 1509 roku. Henryk miał 18 lat, a starsza Katarzyna 24. Warto nadmienić, że Katarzyna utrzymywała, że jej poprzednie małżeństwo z Arturem nigdy nie zostało skonsumowane.

Życie Katarzyny między rokiem 1502 a 1509

Z pewnością był to jednej z cięższych okresów życia Katarzyny. Po śmierci Artura stała się ona nieformalnym więźniem. Nie miała możliwości powrotu do Hiszpanii, a jej ślub z Henrykiem VIII wcale nie był pewny. Przebywając w Durham House Londynie skarżyła się na złe traktowanie ze strony Henryka VII. Żyła w biedzie. Nie posiadała wystarczających środków na utrzymanie służby.

Między innymi ze względu na jej niski status na dworze królewskim w Anglii, ojciec Katarzyny, Ferdynand II ustanowił ją ambasadorem Hiszpanii w Anglii. Warto podkreślić, że był to pierwszy raz, gdy kobieta została mianowana na tym odpowiedzialnym stanowisku politycznym. Katarzyna sprawowała urząd ambasadora od 1507. Jak wyglądało życia Katarzyny po ślubie? Odpowiadamy!

Katarzyna Aragońska jako Królowa Anglii

Henryk VIII objął władzę w Anglii w roku 1509 po śmierci swojego ojca. Poślubił on Katarzynę m.in. w wyniku nacisków ze strony Ferdynanda II, czy też ze względu na prośbę o to jego ojca Henryka VII. Prośbę tę wyraził jeszcze przed swoją śmiercią. Henryk VII rozpoczął starania o syna, który posłużyłby jako ostateczna legitymizacja władzy dynastii Tudorów w Anglii. Między rokiem 1509 a 1518 Katarzyna Aragońska zaszła w ciążę przynajmniej 6 razy.

Niestety z sześciorga dzieci dwa razy poroniła, a trojka pozostałych dzieci zmarła w pierwszych etapach życia. Jedynym dzieckiem Henryka VIII i Katarzyny, które osiągnęło dorosłość była księżniczka Maria. Niestety nie satysfakcjonowało to Henryka, który oczekiwał męskiego potomka. Potomka, który utwierdziłby jego władze oraz mógłby przejąć władzę po jego śmierci. Kilka lat później w 1524 było już pewne, że Katarzyna nie urodzi męskiego potomka.

Była to jedna z przyczyn złych relacji między Katarzyną a Henrykiem. Sprawę komplikowało samo nastawienie Katarzyny do Anglii. Mimo lat spędzonych na angielskim dworze wciąż czuła się bardziej związana z Aragonią. W swoich listach do ojca Ferdynanda II określała Anglię jako lenno Hiszpanii. Wszystko to sprawiło, że Henryk VIII zaczął podważać legalność związku z Katarzyną. Zaczął się starać o unieważnienie związku małżeńskiego.

Legalność związku małżeńskiego

Henryk VIII poślubił Katarzynę Aragońską, wdowę po bracie Arturze jedynie, aby ta urodziła mu męskiego potomka. Potomka, który utwierdziłby panowanie dynastii Tudorów w Anglii. Równocześnie Katarzyna miała większe prawo do angielskiego tronu, aniżeli sam Henryk. Kolejną kwestią byli wciąż żyli przedstawiciele rodziny Plantagentów, którzy mogliby ubiegać się o tron Anglii. Śmierć niemal wszystkich dzieci skłoniła Henryka do dostrzeżenia w tym bożej kary.

Księga Kapłańska zdecydowanie zabrania poślubienia wdowy po zamarłym bracie. Z tych wszystkich powodów Henryk w 1527 rozpoczął starania o unieważnienie dyspensy (pozwolenia na ślub), które wydał papież Klemens VII. Niestety w tym czasie nowy papież Juliusz II był więźniem bratanka Katarzyny, Karola V. Uniemożliwiło to wysłannikowi Henryka nawiązać kontakt z papieżem. Również podjęcie próby zwołania sądu kościelnego w Anglii nie powiodło się.

Papież Juliusz II nie udzielił swoim przedstawicielom uprawnień do podęcia decyzji ws. małżeństwa Henryka z Katarzyną oraz jasno stwierdził, że jego związek z Katarzyną jest w pełni legalny. Wkrótce Henryk zdecydował się na wygnanie małżonki. Alternatywne rozwiązanie trudnej sytuacji podsunął Tomasz Cranmer. Przyszły arcybiskup Canterbury oraz przywódca tzw. reformy anglikańskiej, czyli odłączenia się Anglii od Kościoła Katolickiego.

Niezależność Anglii od Rzymu i papieża

Katarzyna Aragońska nie chciała ustąpić. Nie chciała ona odejść do klasztoru oraz uważała się za jedyną prawowitą żonę Henryka VIII. Równocześnie podtrzymywała, że jedyną osobą, która ma prawo orzekania w sprawie małżeństwa jest papież. Brak zgody na unieważnienie związku ze strony Rzymu pchnął Henryka do radykalnych rozwiązań. Jak rozwinęła się sytuacja w kolejnych miesiącach? Odpowiadamy!

Henryk VIII ogłosił się głową Kościoła w Anglii oraz uznał swoją niezależność od papieża. Podtrzymywał, że papież jest autorytetem w zakresie prawa kanonicznego, ale sprawa jego małżeństwa ma charakter czysto teologiczny. W 1533 roku Cranmer, główny inspirator reformy anglikańskiej uznał nieważność małżeństwa z Katarzyną oraz pobłogosławił nowy związek Henryka z Anną Boleyn (2 z 6 żon Henryka).

Katarzyna Aragońska, los na wygnaniu

Sama Katarzyna do swojej śmieci uważała się za jedyną prawowitą żonę Henryka VIII. Twierdziła, że jest Królową Anglii oraz nie zgadzała się na określanie jej nowym oficjalnym tytułem Księżnej Wdowy Walii, który przysługiwał jej ze względu małżeństwo z Arturem. Katarzyna nie miała możliwość bezpośrednio kontaktu ze swoją jedyną córką Marią. Jej kontakty z innymi osobami również zostały ograniczone do minimum, a sama musiała wieść skromne życie.

Henryk VIII proponował Katarzynie dużo wyższy poziom życia, jeżeli ta wraz z córką Marią zgodzi się oficjalnie uznać jego nowy związek z Anną Boleyn. Katarzyna Aragońska do końca życia nie przyjęła propozycji Henryka oraz pozostała żarliwą katoliczką. 7 stycznia 1536 roku Katarzyna Aragońska zmarła. Początkowo ze względu na jej czarne serce uważano, że została otruta. Dziś uważa się, że jej śmieć mogła być konsekwencją choroby nowotworowej.

Przyszłość potoczyła się inaczej, niż zakładał Henryk. Po jego śmierci władzę przejął Edward VI. Syn Henryka i Jane Seymour. Ten jednak szybko zmarł, a tron przejęła Maria I Tudor. Córka Katarzyny Aragońskiej. Współcześnie grób Katarzyny położony jest w katedrze św. Piotra, Pawła i Andrzeja w Peterborough. Znajduje się tam piękny nagrobek wzniesiony w XIX w. Pieniądze zostały zebrane wśród imienniczek Katarzyny na całym świecie. Miała być to forma uznania dla jej głębokiej wiary katolickiej.

Warto wiedzieć jak wygląda historia tej dziedziny. To znaczy czym zajmowali się i jakie elementy wprowadzili najważniejsi, znani do dzisiejszego dnia, sławni matematycy.

Stefan Banach

Żył w latach 1892-1945, był polskim matematykiem,  przedstawicielem Lwowskiej Szkoły Matematycznej . Szkołę tą stworzył razem z Steinhausem. Jego osiągnięcia stały się znane na całym świecie. Określa się go jednym z najwybitniejszych matematyków XX wieku.

Banach był autorem ponad sześćdziesięciu prac naukowych. Stworzył wiele nowatorskich rozwiązań, twierdzeń oraz matematycznych teorii. Był wykładowcą, ale też autorem podręczników (w tym dla szkół średnich).

Pierwsze prace tego matematyka dotyczyły szeregów Fouriera, równań Maxwella, funkcji pochodnych i mierzalnych, a także teorii miary. W pracy doktorskiej (w roku 1922) podał pierwszą niepodważalną definicję przestrzeni, nazwanych później jego imieniem. Stefan Banach stworzył też podstawy (ważnej w nowoczesnych zastosowaniach matematyki) analizy funkcjonalnej. Określił jej podstawowe twierdzenia i wprowadził najważniejsze pojęcia, co zaakceptowali matematycy z całego świata.

Leonhard Euler

Ten urodzony w Szwajcarii matematyk, ale też fizyk i astronom, żył w latach 1707-1783. Jego prace naukowe (opublikował ich ponad 900), wywarły bardzo duży wpływ na rozwój tych trzech nauk. Sformułował m.in. wiele twierdzeń i wprowadził liczne definicje współczesnej matematyki. Do dziś są uważane za jej „ortografię”.

Zachętą do rozwoju różnych dziedzin nowoczesnej matematyki były dla niego poznawane nauki przyrodnicze, a także mechanika i technika. Pierwszy światowy rozgłos przyniosło mu dzieło o mechanice (1736). Euler przyczynił się do rozwoju analizy matematycznej. Podał między innymi związek pomiędzy funkcjami trygonometrycznymi i funkcją wykładniczą (tożsamość Eulera). Wśród jego osiągnięć można wymienić też opracowanie własności funkcji logarytmicznej i ugruntowanie teorii równań różniczkowych zwyczajnych. Wprowadził też szeregi trygonometryczne.

Leonhard Euler rozpoczął też badania, które doprowadziły do powstania nowej dziedziny matematyki, to znaczy topologii.

Fibonacci

Włoski matematyk, znany jako Filius Bonacci lub Leonardo Pisano, żyjący w latach 1175-1250.

W swoich pracach opisywał on system pozycyjny liczb, wyłożył też podstawy arytmetyki, zajmował się także dzieleniem i rozkładem liczb na czynniki pierwsze. W jednym z ważniejszych jego dzieł pojawiły się takie słowa jak: liczby ujemne, zero, pozycyjny system zapisu liczby, równania liniowe i kwadratowe. Zajmował się także analizą techniczną, w obrębie której stworzył pojęcie tak zwanych poziomów Fibonacciego.

Wiele prac i teorii tego utalentowanego matematyka nie wpłynęło na rozwój matematyki. W okresie średniowiecza pozostały bowiem w dużej mierze nieznane (np. te dotyczące teorii liczb). Na polu matematyki jego nazwisko pojawiło się w XIX wieku, kiedy dla jego uczczenia pewnie ciąg liczb nazwano ciągiem Fibonacciego. Jest to specyficzny ciąg liczb naturalnych, w którym każdy kolejny wyraz stanowi sumę dwóch poprzednich.

Carl Friedrich Gauss

Żyjący w latach 1777-1855 niemiecki naukowiec z wielkim talentem matematycznym. Był też jednak fizykiem, astronomem oraz geodetą. Obok Archimedesa i Newtona jest uważany za jednego z największych matematyków w historii świata.

Jego osiągnięcia obejmują ważne odkrycia na temat teorii prawdopodobieństwa oraz wprowadzenie rozkładu normalnego. Rozkład ten pozwala oszacować częstość występowania jakiegoś zjawiska albo cechy. Gauss jest też twórcą geometrii nieeuklidesowej. Odkrył i opisał geometrię dowolnej powierzchni, bardzo ważne są jego twierdzenia dotyczące krzywizn (np. wyborne).

Uczony ten zajmował się też teorią liczb i odkrył na przykład prawo wzajemności reszt kwadratowych. Interesował się również rachunkiem różniczkowym i całkowym, a także statystyką. Na polu fizyki Gauss skonstruował pierwszy telegraf elektromagnetyczny oraz określił oś optyczną soczewki.

Gottfried Wilhelm Leibniz

Niemiec żyjący w latach 1646-1716. Jest uważany za jedną z najwybitniejszych oraz najbardziej wszechstronnych postaci w dziejach kultury umysłowej XVII wieku. Zajmował się filozofią, fizyką i matematyką, swój czas poświęcał też polityce i podróżom. Jednak wiele jego prac (w tym teoria filozoficzna) pozostała niedokończona.

Istotnym dokonaniem Leibinza było stworzenie rachunku różniczkowego i całkowego (niezależnie od Newtona). W 1693 roku zastosował szeregi potęgowe do rozwiązywania równań różniczkowych i przedstawił sposób przybliżonego całkowania graficznego. Jest on także autorem jednej z pierwszych maszyn liczących (dla czterech podstawowych działań). Wśród jego zainteresowań można też wymienić konstrukcję maszyn. Do fizyki wprowadził natomiast pojęcia momentu pędu i momentu siły.

Do dzisiaj korzysta się też z wynalezionego przez niego systemu katalogowania.

Pitagoras

Lata życia tego greckiego filozofa i matematyka datuje się od około 572 do 497 roku przed naszą erą. Nie pozostawił on po sobie żadnego spisanego dzieła, a jego poglądy znane są z przekazów jego uczniów. Pitagoras w Krotonie założył własną szkołę o charakterze religijno-naukowym: Pitagorejczyków. Zdobył w niej bardzo duży autorytet.

Jako matematyk Pitagoras stworzył podstawy tej dziedziny jako samodzielnej dyscypliny wiedzy. Zajmował się przede wszystkim geometrią i arytmetyką. Przypisuje się mu stworzenie dwóch twierdzeń. Pierwsze o sumie kątów trójkąta i drugie, które pozwala obliczyć długość przeciwprostokątnej w trójkącie prostokątnym jako sumy kwadratów dwóch przyprostokątnych (jest to tzw. „twierdzenie Pitagorasa”). W jego szkole ważne były też rozważania nad liczbami. Pitagorejczycy jako pierwsi opisali liczby parzyste i nieparzyste. Co ciekawe, Pitagoras łączył matematykę z filozofią. Uważał, że liczba jest zasadą bytu, a całym wszechświatem rządzi idealna harmonia.

Tales

Jest to jeden z najwybitniejszych starożytnych myślicieli. Żył na przełomie VII i VI wieku przed naszą erą. Był zaangażowany w działalność polityczną, naukowo zajmował się filozofią przyrody, matematyką oraz astronomią. W tej ostatniej przewidział zaćmienie Śłońca, ale także jako pierwszy opisał gwiazdozbiór Małej Niedźwiedzicy.

W historii Tales z Miletu zapisał się jednak przede wszystkim jako twórca podstawowych twierdzeń i pojęć geometrycznych. Wprowadził do geometrii takie określenia, jak: trójkąt równoramienny, kąty przeciwległe, kąt prosty. Udowodnił, że średnica dzieli koło na dwie równe części.

Stworzył też pięć twierdzeń geometrycznych, w tym nazywane tak do dzisiaj „twierdzenie Talesa”. Mówi ono o tym, że „jeżeli ramiona kąta przecięte są prostymi równoległymi, to odcinki wyznaczone przez te proste na jednym ramieniu kąta, są proporcjonalne do odpowiednich odcinków wyznaczonych przez te proste na drugim ramieniu kąta”. Nie wprowadził jednak na to twierdzenie dowodu.

Johannes Kepler

Żył w latach 1571-1630 i zasłynął jako niemiecki astronom oraz matematyk (których to przedmiotów nauczał), choć ukończył studia teologiczne. Przez kilkanaście lat był nadwornym astrologiem, matematykiem i astronomem na dworze czeskim.

Jego główne osiągnięcia dotyczą astrofizyki – jest jednym z jej najwybitniejszych przedstawicieli. Opierając się na teorii Kopernika, Kepler zrewolucjonizował wiedzę o kosmosie publikując m.in tablice ruchu planet. Zawierały one bardzo dokładne obliczenia. Przedstawił też trzy „prawa Keplera”, które opisują ruch planet wokół Słońca. Warto jednak wiedzieć, że jego podejście do wszechświata było też silnie nasycone teologią. 

Naukowiec ten skonstruował także specjalny teleskop, który był udoskonaloną wersją teleskopu Galileusza. Do matematyki (dokładniej do geometrii), wprowadził pojęcia wielkości nieskończenie małych i nieskończenie dużych. Wprowadził także przecinek do notacji ułamków dziesiętnych.

Blaise Pascal

Francuz, który urodził się w 1623, a zmarł w 1662 roku. W historii zapisał się jako filozof(autor zakładu Pascala), matematyk, fizyk oraz pisarz. Przez lata zajmował się badaniami na polu matematyki, geometrii i fizyki. Miał też jednak silne zainteresowania społeczno-filozoficzne. Pascal dochodził do takich metod badawczych, które stały się podstawą m.in. teorii prawdopodobieństwa (a przez to także nowoczesnych nauk społecznych). W 1653 roku odkrył podstawowe prawo hydrostatyki.

Już jako młody, utalentowany chłopak, Pascal znalazł dowód twierdzenia o sumie kątów w trójkącie. Do jego osiągnięć zalicza się teorię krzywych stożkowych i idee dające podstawy geometrii rzutowej. Podał on również ogólne kryterium podzielności liczb oraz przedstawił tzw. trójkąt Pascala. Trójkąt ten to sposób wyznaczania współczynników we wzorze na potęgę sumy. Matematyk ten jako pierwszy sformułował zasadę indukcji matematycznej. Jest też uważany za jednego z prekursorów rachunku różniczkowego i całkowego.

Pierre Laplace

Ten największy uczony końca XVIII i początku XIX wieki, żył we Francji w latach 1749-1827. Zajmował się matematyką, astronomią, geodezją i fizyką. W dziedzinie astronomii wykazał stabilność Układu Słonecznego i układu Ziemia-Księżyc. Określił też przyczynę długookresowych zmian orbit Księżyca. W fizyce zajmował się pomiarami rozszerzalności liniowej ciał i podał metodę obliczania prędkości dźwięku w powietrzu.

Natomiast matematyka zawdzięcza mu rozwinięcie teorii równań różniczkowych („przekształcenie Laplace’a”). Badał równania cząstkowe drugiego rzędu (podał jedną z metod, tzw. kaskadową). Przy obliczaniu całek oznaczonych zastosował zespolone granice całkowania, jak również zespolone podstawienia. Do jego zasług zalicza się również twierdzenie o rozwinięciu wyznacznika.

Laplace wprowadził też rachunek prawdopodobieństwa jako samodzielny dział matematyki. Był autorem bogatej w nowe idee pracy o teorii prawdopodobieństwa.

Archimedes

Żył w III wieku przed naszą erą w starożytnej Grecji, na terenie dzisiejszych Włoch. Uczył się m.in. w szkole Euklidesa w Aleksandrii. Uważa się go za najwybitniejszego matematyka starożytności i jednego z największych w dziejach.

Z racji tego że arytmetykę utrudniał nieporęczny system zapisu liczb (nie znano jeszcze algebry), Archimedes zajmował się głównie geometrią. To właśnie jej poświęcił osiem z dziesięciu zachowanych i przypisywanych mu prac matematycznych. Stworzył metodę wyznaczania środków ciężkości figur płaskich (trójkąta i trapezu). Jako pierwszy oszacował wartość liczby Pi. Starożytny uczony obliczał również powierzchnie i objętości figur i brył ograniczonych liniami krzywymi („metodą miareczkowania”). W metodzie tej posługiwał się pojęciem granicy (zdefiniowanym w XIX w.), co pozwala go uznać za prekursora rachunku nieskończonościowego.

Warto dodać, że zainteresowanie geometrią pozwoliło Archimedesowi na wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań praktycznych w dziedzinie techniki. Był na przykład wynalazcą katapulty i nowych pomysłów w budowie statków morskich.

Isaac Newton

Urodzony w 1643 w Anglii (zmarł w 1727 roku), jeden z najwybitniejszych uczonych w historii. W swojej działalności zajmował się fizyką, matematyką i astronomią.

Newton wiele lat poświęcił badaniom grawitacji i jej wpływu na orbity planet. Wykazał, że orbity planet i komet są krzywymi stożkowymi. Ten wybitny uczony rozwinął naukę o przestrzeni, czasie, masach i siłach. Podał trzy słynne prawa (zasady dynamiki Newtona) i zastosował je do rozwiązania wielu zagadnień. Sformułował też prawo powszechnej grawitacji. Wśród jego działań znalazło się także uzasadnienie trzech praw Keplera.

Jeszcze w czasach studiowania, Isaac Newton ogłosił twierdzenie o dwumianie. Następnie poświęcił się pracy nad matematyczną teorią, w efekcie której odkrył rachunek różniczkowy i całkowy. Później ćwierć wieku trwał jego spór z Leibnizem o autorstwo tego rachunku. Odkrycia matematyczne naukowca były znane współczesnym z jego listów oraz rękopisów. Opublikowano je dopiero po wielu latach.

Mikołaj Kopernik

Sławni matematycy często zajmowali się też różnymi innymi dziedzinami, tak było w przypadku Kopernika. Polak z Torunia, żyjący w latach 1473-1543. Jako typowy przedstawiciel swojej epoki, zajmował się wieloma dziedzinami nauki. Zasłynął jako astronom, matematyk, lekarz, prawnik i ekonomista. Stał się symbolem postępu i zmieniającej ludzki obraz świata rewolucyjnej myśli.

Szeroko znane są jego odkrycia i osiągnięcia jako astronoma. Jako XV-wieczny uczony zajmował się on też jednak m.in. matematyką. Napisał tylko jedną pracę czysto matematyczną („Trygonometria”). Jednak myśli dotyczące innych dziedzin matematyki: algebry, geometrii, zamieścił w swych głównych pracach astronomicznych. Wynikało to z tego, że wyniki obu tych gałęzi wiedzy wzajemnie się przeplatają. W geometrii Kopernik opublikował pewne twierdzenia, jednak zostały one odkryte już wcześniej przez Proklosa i Nasira ad-Dina Tusi’ego.

Mikołaj Kopernik nie był matematykiem w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Traktował ją bowiem jako narzędzie w działaniach przebudowy wyobrażeń o Wszechświecie. Jednak i tak przedstawił prace, które mają dla matematyków historyczną wartość.

Francois Viete

Francuski matematyk, z zawodu adwokat, który żył w latach 1540-1603. Był on radcą parlamentu w Bretanii, później pierwszym radcą królewskim na dworze Henryka IV. Pomimo braku formalnego wykształcenia w matematyce, przez całe życie zajmował się badaniami w tej właśnie dziedzinie. Swoje prace w tym temacie publikował na własny koszt. Starał się zainteresowań nimi europejskich uczonych.

Jego prace dotyczyły wielu dziedzin i wywarły dość duży wpływ na matematykę europejską. Viete nazywany jest ojcem algebry, ponieważ to właśnie on usystematyzował podstawowe pojęcia w zakresie tej dziedziny. Wprowadził np. litery na oznaczenie wielkości algebraicznych, a także podstawowe oznaczenia w równaniach (np. niewiadomej) i wzory równań. Są to tzw. wzory Vietea na sumę i iloczyn pierwiastków równania kwadratowego. Opracował także ogólne metody rozwiązywania równań drugiego, trzeciego i czwartego stopnia.

Viete uzyskał  nowe wyniki w trygonometrii. To właśnie dzięki nim goniometria stała się samodzielnym działem matematyki.

Kazimierz Kuratowski

Współtwórca polskiej szkoły matematycznej, żyjący w latach 1896-1980. Był profesorem Politechniki Lwowskiej (w okresie międzywojennym) oraz Uniwersytetu Warszawskiego. Przez kilkanaście lat pełnił funkcję dyrektora Instytutu Matematycznego PAN.

W trakcie swojej kariery napisał dwa wielokrotnie wznawiane i tłumaczone na języki obce podręczniki. Były to „Rachunek różniczkowy i całkowy” i „Wstęp do teorii mnogości i topologii”. Był bardzo aktywny naukowo. Publikował wiele prac. Ogłosił między innymi twierdzenie o selekcjach mierzalnych (uzyskane razem z Czesławem Ryll-Nardzewskim).

Dziełem jego życia była monografia Topologie. Ukończył ją już w 1950, ale nieustannie ją uzupełniał i udoskonalał w kolejnych wydaniach. Trwało to aż do nadania jej ostatecznego kształtu w wersji angielskiej (1966 i 1968). Kazimierz Kuratowski wprowadził aksjomatykę domknięć, która pozwoliła mu rozbudować teorie przestrzeni topologicznych.

Stanisław Zaremba

Urodził się w 1863 na Ukrainie, zmarł w 1942 w Krakowie. Stopień doktora matematyki uzyskał na uniwersytecie w Paryżu. Po studiach nauczał przedmiotu we francuskich liceach. W 1900 został profesorem na Uniwersytecie Jagiellońskim. Za problematyczny uznał – niższy niż we Francji – poziom polskiej matematyki. Pracę nad jej poprawą rozpoczął od redagowania podręczników.

Oprócz pracy dydaktycznej zajmował się także pracą badawczą. Jest on autorem ponad stu publikacji (naukowych, podręczników i monografii), głównie z dziedziny klasycznej analizy matematycznej. Dotyczyły one też jednak równań różniczkowych cząstkowych drugiego rzędu. Stanisław Zaremba był także organizatorem badań w zakresie nowoczesnej matematyki w Polsce, zajmował się także jej zastosowaniem

Był również jednym z założycieli i prezesem Polskiego Towarzystwa Matematycznego, a także wieloletnim redaktorem „Roczników…” tego towarzystwa.

Euklides

Lista sławni matematycy nie byłaby bez niego kompletna. Ten grecki matematyk, który żył na przełomie IV i III wieku przed naszą erą. O jego życiu nie zachowało się zbyt wiele wiadomości. Prawdopodobnie był uczniem w Akademii Platońskiej w Atenach.

Pamięć o nim jako o wielkim uczonym przetrwała przez jego główne dzieło „Elementy” (służące jako podręcznik), które miało bardzo duży wpływ na rozwój nauki. Usystematyzował w nim właściwą dla jego czasów wiedzę matematyczną. Zrobił to w postaci aksjomatycznego wykładu. Tym co wyróżniło „Elementy” było stworzone przez matematyka rozmieszczenie treści. Urzeczywistniło ono wzór nauki dedukcyjnej. Książkę uważa się za najlepszy tekst matematyki jaki kiedykolwiek został napisany. W trzynastu księgach Euklides zawarł tam między innymi wiedzę na temat geometrii płaskiej i geometrii przestrzennej oraz wykład o niewymiernościach. Wyłożył też arytmetykę pitagorejską (teorię liczb) –  w sposób ściśle naukowy (bez pitagorejskiej mistyki).

Stworzył też inne dzieła geometryczne. Jedno z nich to „Data”, które zawierało ćwiczenia do „Elementów”. Drugie zaś nazywało się „De divisionibus” i dotyczyło podziału figury na daną liczbę równych części.

Pierre de Fermat

Żył w latach 1601-1665 we Francji. Był matematykiem, z wykształcenia prawnikiem. Co ciekawe, był również poetą. Pracował jako prawnik, został też członkiem rady parlamentu, a później sądu najwyższego rozpatrującego sprawy kryminalne.

Fermat wiedzę matematyczną zgłębiał na uniwersytecie w Bordeaux. Wiele lat korespondował z czołowymi francuskimi matematykami. Sam zaś przyczynił się do rozwoju wielu gałęzi tej dziedziny nauki. Do dziś znane jest jedno z jego twierdzeń w zakresie teorii liczb. Wprowadził też pojęcie specyficznych liczb naturalnych, które nazwano „liczbami Fermata”. Zajmował się funkcjami: wyznaczył metodę określania ekstremum: minimum oraz maksimum. Prace matematyka przyczyniły się też do rozwoju rachunku prawdopodobieństwa. Wynalazł również metodę rozkładu liczby na czynniki pierwsze (algorytm Fermata). W geometrii określił m.in. metodę współrzędnych.

Pierre de Fermat zupełnie nie przykładał jednak wagi do jasności oraz porządku swoich wywodów, Nie planował wydawać swoich prac. Większość z nich opublikował dopiero jego syn Samuel, po śmierci ojca.

Alan Turing

Angielski naukowiec (1912-1954). W swojej działalności zajmował się przede wszystkim logiką matematyczną oraz matematyką obliczeniową. Jego najważniejsza praca nosi tytuł „O liczbach obliczalnych”. To w niej opracował teoretyczny model maszyn do wykonywania pojedynczych, zaprogramowanych operacji – algorytmów. Maszyna mogła wykonać tylko jeden algorytm, np. podzielić czy podnieść liczbę do kwadratu. Później opracował tak zwaną uniwersalną maszynę Turinga, która miała wykonywać dowolną operację. Udowodnił, że nawet ona nie jest w stanie zidentyfikować wszystkich nierozstrzygalnych stwierdzeń.

W czasie II wojny światowej zajmował się konstrukcją maszyn łamiących szyfry. Zaprojektował „bombę Turinga”, to znaczy urządzenie służące łamaniu kodu Enigmy (niemieckiej maszyny szyfrującej). Było to rozwiązanie bardzo skuteczne.

Alan Turing był też jednym z twórców informatyki. Po wojnie stworzył projekt jednego z pierwszych elektronicznych, programowanych komputerów. Wymyślił też tzw. test Turinga, czyli eksperyment, który był próbą formalnego zdefiniowania sztucznej inteligencji.

Rene Descartes

Znany jako Kartezjusz, czyli jeden z najbardziej rewolucyjnych umysłów XVII wieku, żyjący w latach 1596-1650. Francuz, który miał ogromny wpływ na rozwój filozofii i kultury nowożytnej. W pierwszej połowie swojego życia zajmował się jednak przede wszystkim matematyką i fizyką.

Matematyka zawdzięcza Kartezjuszowi stworzenie podstaw geometrii analitycznej. Pokazał, że związki między obiektami geometrycznymi da się wyrazić przez związki liczbowe. Uczony ten podał też pierwszą systematyzację krzywych dających się opisać równaniami algebraicznymi – w zależności od stopnia tych równań.

W kręgu jego zainteresowań znajdowały się też równania algebraiczne. Stworzył m.in. regułę znaków, czyli sposób znajdowania liczby dodatnich i ujemnych rozwiązań. Podał nową metodę rozwiązywania równań czwartego stopnia. To Kartezjusz wprowadził używany do dzisiaj sposób oznaczania parametrów i współczynników początkowymi literami alfabetu, a wielkości zmiennych i niewiadomych ostatnimi literami alfabetu.

Georg Cantor

Urodził się w Petersburgu w 1845 roku. Jako chłopiec przeprowadził się z rodziną do Niemiec, gdzie mieszkał aż do śmierci w 1918 roku. Studiował matematykę w Berlinie, tam też pełnił funkcję prezesa Stowarzyszenia Matematycznego. Już w 1872 roku został profesorem nadzwyczajnym.

Cantor w latach 1872-1913 pracował jako profesor uniwersytetu w Halle. Działał też jednak naukowo. Sformułował podstawy stworzonej przez siebie teorii mnogości (teorii zbiorów). W tym zakresie określił istnienie mających różne moce nieskończonych mnogości i sformułował pojęcie mocy mnogości. Cantor przeprowadził dowód, że zbiór liczb niewymiernych ma większą moc niż zbiór liczb wymiernych. Przedstawił również podstawy teorii mnogości punktowych. W kilkunastu ostatnich latach życia chorował i wtedy przedstawił już tylko kilka publikacji dotyczących podstaw matematyki i logiki matematycznej. Jego prace przyczyniły się do rozwoju topologii oraz teorii funkcji rzeczywistych.

Évariste Galois

Francuski matematyk (1811-1832), który brał także czynny udział w życiu politycznym kraju. Za rządów Ludwika Filipa I, za wystąpienia przeciw niemu był dwa razy więziony. Został zabity w pojedynku.

Był on twórcą nowoczesnej teorii równań algebraicznych i teorii grup. Jego największym osiągnięciem było znalezienie warunku koniecznego i dostatecznego, jaki spełniają równania danego stopnia rozwiązywalne przez pierwiastkowanie. Doszedł do tego tworząc zupełnie nową teorię (dziś nazywa się ją teorią Galois). Wprowadził wtedy wiele ważnych pojęć (grupa, ciało). Jego zainteresowania przejawiały się także w dziedzinie funkcji zespolonej, w szczególności funkcji eliptycznych.

Warto wiedzieć, że jego teorie na początku nie zostały należycie docenione. Dopiero po czasie wywarły duży wpływ na całą matematykę.

David Hilbert

Żył w latach 1862-1943 i był niemieckim matematykiem, choć jego zainteresowania były dość wszechstronne. Całe życie poświęcił badaniom naukowym, nauczał też jednak studentów. Swoją rozprawę doktorską obronił w 1885 – dotyczyła ona własności form algebraicznych.

Hilbert przysłużył się matematyce na wiele sposobów. Po pierwsze,

w jednej ze swoich prac przedstawił aksjomaty geometrii klasycznej. Jego ideą oraz celem była aksjomatyzacja całej matematyki. Wśród sfery jego działań były też teoria liczb i teoria równań całkowych. W dziale algebry przedstawił dowód hipotezy Gordana. To on jest również autorem rozwiązania problemu Waringa (o rozkładzie liczb naturalnych). Jednym z jego najważniejszych osiągnięć było stworzenie pojęcia tzw. „przestrzeni Hilberta”, jakie wykorzystuje się w analizie funkcjonalnej. David Hilbert w roku 1900 przedstawił 23 problemy, które stały się wyznacznikiem kierunków rozwoju współczesnej matematyki.

Albert Einstein

Jego życie przypadło na lata 1879-1955. Urodził się w Niemczech, a zmarł w Stanach Zjednoczonych. Jest to znany na całym świecie fizyk, który zasłynął jako twórca teorii względności. Jest on również jednym z twórców teorii kwantów i fizyki statystycznej. Określa się go często jako geniusza z dziedzin matematyki oraz fizyki. W 1921 roku otrzymał Nagrodę Nobla – za pracę nad efektem fotoelektrycznym.

W swoich pierwszych pracach wprowadził wyjaśnienie ruchów Browna, początek teorii fluktuacji, a także pojęcie kwantu światła. To ostatnie razem z prawem zjawiska fotoelektrycznego zewnętrznego i równoważności fotochemicznej). Oblicze fizyki Einstein zrewolucjonizował przedstawiając wyniki swoich badań nad szczególną teorią względności. Przedstawił zupełnie nowe poglądy na czas i przestrzeń, zerwał z pojęciem czasu absolutnego. Następnie zaczął pracę nad ogólną teorią względności, która znalazła swe zastosowanie w astrofizyce oraz kosmologii.

Aryabhata I

Przypuszczalnie urodził się w 475 roku w Patalipturze, żył za czasów panowania dynastii Guptów. Był to słynny matematyk indyjski Aryabhata, który miał pewne zasługi w oznaczaniu liczb. Zajmował się również astronomią (nauczał, że Ziemia kręci się wokół swej osi).

Za jego czasów w Indiach, obok cyfrowego zapisu liczb, stosowano także ich słowne oznaczenia. Zero określano np. „puste”, a jedność słowami: księżyc, ziemia  (to znaczy nazwami rzeczy, które występują na świecie pojedynczo). Aby ułatwić obliczenia, Aryabhata wprowadził oznaczenie liczb literami sanskryckimi. Był on również człowiekiem, który jako pierwszy w Indiach wskazał sposoby obliczania pierwiastków kwadratowych i sześciennych z liczb dodatnich. Są one podane w

w jego traktacie pisanym wierszem. Dzieło to zawiera także wzory na obliczanie pól i objętości, sposoby rozwiązywania układów równań liniowych oraz tablice sinusów kąta ostrego. Podał tam też przybliżoną  wartość liczby Pi.

Ada Lovelace

Brytyjka, żyjąca w latach 1815-1852). Zasłynęła z tego, że opisała mechaniczny komputer Charlesa Babbage’a, to znaczy tak zwaną maszynę analityczną. Ada była jedynym ślubnym dzieckiem poety Lorda Byrona i jego żony Annabelli Milbanke.

Już od dziecka uczyła się matematyki w domu. Razem z naukami przyrodniczymi uczyła się jej również prywatnie. W latach 1842-1843 zajęła się przetłumaczeniem dla Charles’a Babbage’a rozprawy włoskiego matematyka Louisa Menebreana dotyczącej maszyny analitycznej tego pierwszego. Do stworzonego tekstu dołączyła wiele uwag. Były one szczegółowym opisem metody obliczania liczb Bernoulliego przy pomocą maszyny. Wyraziła też przypuszczenia, że taka maszyna mogłaby tworzyć grafikę albo komponować muzykę. Stworzony przez Lovelace opis uznano za pierwszy program komputerowy.

Jest więc ona jedną z pierwszych kobiet w historii informatyki. W 1980 roku Ministerstwo Obrony Stanów Zjednoczonych zatwierdziło opis nowego języka programowania o nazwie „Ada”. Wizerunek kobiety znajduje się na hologramach autentyczności produktów Microsoftu.

Omar Khayyám

Znany też jako Omar Chajjam. Perski poeta, matematyk, astronom, ale też filozof, który żył w latach 1048-1131. Swoje prace naukowe, w tym traktaty matematyczne, pisał w języku arabskim i perskim. Przez wieki zachowała się tylko część jego dorobku. Europa poznała go w parafrazie E. Fitzgeralda.

Chajjam był jednym z reformatorów kalendarza muzułmańskiego, opracował także tablice astronomiczne. Jego prace z matematyki wyróżniały się tym, że starał się podawać teoretyczne podstawy rozważanych zagadnień. Zajmował się m.in. algebrą, gdzie stworzył czternaście klas równań sześciennych z jedną niewiadomą. Jego dużym osiągnięciem było podanie ogólnej metody rozwiązywania równań trzeciego stopnia.

Niektóre twierdzenia z geometrii – dotyczące tematyki prostych równoległych, były pierwszymi twierdzeniami geometrii nieeuklidesowych. Chajjama uznaje się także za (niezależnego od Chińczyków) odkrywcę tablicy matematycznej znanej teraz jako trójkąt Pascala.

Andrew Wiles

Matematyk angielski (1953-…), profesor na uniwersytetach Harvardu, później Princeton. W swojej działalności zajmuje się teorią liczb. Jest jednym z najsłynniejszych współczesnych matematyków. W roku 2000 brytyjska królowa nadała mu tytuł szlachecki.

W 1998 roku dostał specjalne wyróżnienie na Międzynarodowym Kongresie Matematycznym w Berlinie, później Nagrodę Wolfskehla. Tą ostatnią za swoje najważniejsze osiągnięcie czyli za to, że udowodnił Wielkie Twierdzenie Fermata (nazywane też „ostatnim twierdzeniem Fermata”). Było to prawo stworzone przez Pierre’a de Fermata w XVII wieku i dotyczyło liczb naturalnych. Przez kilka stuleci twierdzenie znajdowało się w sferze spekulacji. Było tak, gdyż żaden z naukowców nie był w stanie przedstawić takiego dowodu matematycznego, który potwierdzałby jego prawdziwość. Wiles dokonał tego w 1995 roku. Uważa się to za jedno z najważniejszych osiągnięć matematyki XX wieku.

Emmy Noether

Niemiecka matematyczka, żyjąca w latach 1882-1935. Jej droga naukowa nie była łatwa, ponieważ jako kobieta była dopuszczane do studiowania matematyki na uniwersytetach nieoficjalnie. Każdy z jej profesów musiał dać jej zgodę na uczęszczanie na jego zajęcia. W 1907 roku zdobyła doktorat.

Przez dziesięć lat była profesorem uniwersytetu w Getyndze. Większość jej prac ukazywała się w dokumentach podpisanych przez kolegów i studentów, znacznie rzadziej pod jej własnym nazwiskiem. Jednak jej dzieła naukowe przyczyniły się do powstania dziedziny zwanej algebrą abstrakcyjną. Doprowadziła do rozwoju teorii pierścienia (teorii ciał, ideałów), w główny temat matematyczny. W 1932 roku dostała nagrodę Ackermana-Teubnera za zaawansowanie w wiedzy matematycznej.

W fizyce udowodniła podstawowe twierdzenia: relacje pomiędzy symetriami w fizyce a zasadami zachowania. Ten wynik w teorii relatywności był chwalony przez Alberta Einsteina. Jej praca w zakresie teorii stałych doprowadziła też do sformułowania kilku koncepcji w teorii relatywności Einsteina.

Edward Witten

Urodzony w 1951 roku (w Baltimore, Stany Zjednoczone), fizyk i matematyk. Jego prace już wywarły i nadal wywierają duży wpływ na wiele dziedzin współczesnej fizyki, ale też matematyki. Łączy on bowiem zagadnienia fizyki ze swoją znakomitą znajomością matematyki.

Był profesorem fizyki na uniwersytecie w Princeton, a także w Institute for Advanced Study. Jest członkiem Narodowej Akademii Nauk w Waszyngtonie. W 1990 roku otrzymał Medal Fieldsa (który jest w matematyce odpowiednikiem nagrody Nobla). Był pierwszym fizykiem, który taki medal otrzymał. Eksperci twierdzą, że połowę jego prac stanowią zastosowania matematyki w fizyce, a drugą połową jest czysta matematyka.

W swojej działalności naukowej zajmuje się topologią i fizyką matematyczną. Najszerzej znane są jego prace o supersymetrycznych teoriach pola (zadecydował o różnych aspektach kwantowych) i uogólnionej teorii superstrun. Interesuje się także pokrewnymi do tych teorii obszarami topologii oraz geometrii.

To również znacznie więcej. Wynalezienie w IV w. p.n.e pisma klinowego przypisuje się Sumerom. Za jego pomocą zaczęli utrwalać swój język mówiony, a jego powstanie wynikało z potrzeb administracyjno-gospodarczych prężnie rozwijającej się ich cywilizacji. Z czasem jednak pismo klinowe przejęły inne ludy starożytne bliskiego wschodu, zamieszkujące Azję Zachodnią. Oczywiście dostosowując go do swoich języków oraz posługiwały się nim do końca I w. n.e

Pismo klinowe – jego początki i wewnętrzna ewolucja

Pismo klinowe jest rodzajem pisma ideograficzno-sylabicznego (pismo sylabowe), czytanego od lewej do prawej strony, zwykle pisane na glinianych tabliczkach. Jego nazwa pochodzi od formy odcisków pozostawionych w miękkiej glince przez trzcinowy rylec w postaci klinów.

Najbardziej dogodnym materiałem do pisania była glina, choć używano również kamieni, kości słoniowej czy też metalu. Niemniej jednak zwykle pisano na wilgotnych tabliczkach glinianych. Następnie pozostawiano je w nasłonecznionym miejscu do wyschnięcia bądź wypalano w celu utrwalenia napisu.

W pierwotnej swoje postaci pismo klinowe było pismem piktograficznym (obrazkowym), ale z czasem za pomocą znaków-obrazków zaczęto oznaczać również sylaby. Najbardziej rozwinięta postać pisma klinowego składała się już z trzech rodzajów znaków:

• ideogramów – w postaci pojedynczych znaków lub ich zespołów, które oznaczały całe wyrazy;
• znaków- sylab – oznaczających 4 samogłoski i kilkaset sylab;
• determinatywów – znaków służących do określania wybranych kategorii znaczeniowych poprzez zastosowanie ich przed lub po danym wyrazie.

Dzieje rozwoju pisma klinowego

Warto podkreślić, że przed powstaniem sumeryjskiego pisma klinowego ludność Mezopotamii posługiwała się do zapisywania różnego typu informacji związanych ich z działalnością gospodarczą tak zwanymi tokenami. Wówczas rodzaj tokenów (niewielkich bryłek w kształcie kulek, dysków, czworościanów, stożków i walców) odpowiadał określonemu przechowywanemu towarowi lub zwierzęciu. Jednak wraz ze wzrostem liczby ludności oraz rozwojem handlu system ten przestał być wystarczający. Wówczas pojawiły się tak zwane bulle – gliniane i owalne koperty, w których zamykano określoną liczbę tokenów. Na ich powierzchni odciskano typy tokenów, zaś do odwzorowania nacięć i wyżłobień używano rylca. Dzięki takiemu rozwiązaniu można było uzyskać informację o zawartości bulli bez potrzeby jej otwierania. W związku z tym rzeczą zbędną stało się wkładanie do jej środka tokenów. Z czasem bulle zostały zastąpione glinianymi tabliczkami (początkowo miały podobne rozmiary i zaokrąglone krawędzie), co pokazuje że pismo piktograficzne było kontynuacją idei tokenów.

Pismo obrazkowe służyło jedynie do prostych zapisów gospodarczych i aby rozbudować zakres jego zastosowania musiało ulec dalszemu rozwojowi. W związku z czym w celu zwiększenia zakresu pojęć rysowano obok siebie kilka piktogramów (obrazków), które nie były związane ze sobą znaczeniowo, ale w połączeniu nadawały im nowy sens. Za przykład może tu posłużyć ideogram ust oraz chleba, który oznaczał czynność jedzenia. Z czasem zaczęto jednym symbolem wrażać różne pojęcia, co z kolei wymagało opracowania sposobu umożliwiającego rozstrzyganie owych wieloznaczności.

Pismo wyrazowo-sylabowe

Zaczęto więc znakami zapisywać dźwięki, a ideogramy zostały być zastępowane kreskami o układzie pionowym, ukośnym oraz poziomym. W ten sposób opracowano i rozpowszechniono system pisma klinowego wyrazowo-sylabowego (ideograficzno-zgłoskowego) o pisowni rebusowej z trzema, wspomnianymi już wcześnie, rodzajami znaków: ideogramów, sylab oraz determinatywów. Za pomocą tak rozwiniętego pisma klinowego utrwalano różnego typu informacje dotyczących nie tylko działalności gospodarczej oraz handlu, ale również obrzędów religijnych. Zapisywano za jego pomocą rozmaite opowieści oraz mity czy też wywody naukowe bądź prywatne listy. Ten sylabowy etap rozwoju pisma znamy z grupy tekstów z Uruk, pochodzących z okresu wczesnodynastycznego około I-II tysiącleciu p.n.e.

Z czasem system pisma klinowego przejęły również inne ludy starożytne zamieszkujące Azję Zachodnią, które przystosowywały go do swojego języka. Jako pierwsi zrobili to Akadowie, następnie Asyryjczycy oraz Babilończycy. W III w. p.n.e. pismem klinowym zaczęto posługiwać się w Elamie. Ponadto pismo klinowe przyjęli także Koryci, Hetyci, Mitannijczycy, Huryci, Luwijczyci i Urartyjczyci.

Pismo klinowe – nauka pisania

Mezopotamia była prężnie rozwijającą się cywilizacją, gdzie nauka pisania i czytania była mocno rozpowszechniona. Niemniej jednak aby można było posługiwać się tytułem „dusbar”, czyli „skryba” (pisarz) trzeba było przejść odpowiednie szkolenie. Zdobycie tytułu pisarza było swego rodzaju awansem społecznym. Stwarzał on możliwości polepszenia swojej sytuacji materialno-społecznej oraz wpływał na rozwój kariery naukowej bądź kapłańskiej.

Nauka pisania rozpoczynała się w é-dubba („domu tabliczek”) od formowania tabliczek glinianych. Kolejnym etapem była sztuki posługiwania się trzcinowym rylcem poprzez odciskanie poziomych, pionowych i skośnych klinów. W dalszej kolejności uczniowie musieli opanować tysiące rozmaitych sumeryjskich słów, wyrażonych za pomocą więcej niż jednego znaku. Co ciekawe owe znaki nauczano w określonej i niezmienianej przez setki lat kolejności. Po opanowaniu znaków uczono się łączyć je w celu napisania słowa – początkowo były to imiona. Kolejny etap nauki pisania opierał się na nauce pisania na tabliczkach o różnych kształtach w taki sposób, że nauczyciel spisywał na jednej stronie tabliczki około trzech linijek tekstu, a uczeń musiał je przepisać na drugiej stronie. Natomiast ostatni etap nauki pisania polegał na czytaniu i przepisywaniu literatury sumeryjskiej.

Warto jednak podkreślić, że aby zdobyć tytuł „dusbar” nie wystarczyło nauczyć się odciskania znaków na tabliczce. Trzeba było również zdobyć wiedzę z szeroko pojętej matematyki, jak również z zakresu pisania wzorcowych dokumentów (np. umów, ksiąg rachunkowych) czy też listów. Patronką pisarzy była sumeryjska bogini Nisaba, a w późniejszym okresie został nim bóg Nabu, którego atrybutem był rylec.

Pismo klinowe – próby jego odczytywania oraz zachowane zabytki

Historia pisma klinowego jest dosyć bogata. Posługiwano się nim na przestrzeni 3 tysięcy lat oraz służył do zapisywania około 15 różnych języków, wśród nich był język sumeryjski. Tabliczki pochodzące ze wczesnego rozwoju pisma klinowego w większości datuje się na IV w. p.n.e. Znaleziono je w Uruk oraz Niniwie w północnym Iraku, Czoga Misz i Godin Tepe w zachodnim Iranie. A także w Tell Brak i Habuba Kabira w północnej Syrii. Z kolei ostatni zachowany zabytek pisma klinowego – tekst z dziedziny astronomii, pochodzi z 75 r. n.e.

Badacze pisma klinowego czerpią swoją wiedzę dotyczącą ówczesnych pisarzy przede wszystkim z tak zwanych kolofonów tabliczek (podpisów). Kolafony zawierają podstawowe informacje podawane przez pisarza na końcu tabliczki, a więc:

• datę (najczęściej moment napisania);
• imię piszącego;
• nazwę miasta, w którym powstała tabliczka.
  Zwyczaj zamieszczania kolofonów powstał około 2600 r. p.n.e., ale i tak nie wszystkie tabliczki je posiadała, a część z nich była niekompletna.

Próby odczytania

Pierwsze próby odczytywania pisma klinowego rozpoczęły się dopiero w XVIII wieku. Było to wtedy kiedy to europejscy uczeni szukali dowodów na prawdziwość wydarzeń oraz przekazów biblijnych. Ze swoich podróży na Bliski Wchód przywozili różnego typu artefakty, w tym tabliczki gliniane z pismem klinowym, które próbowano odczytać. Nie było to jednak łatwe zadanie, ponieważ nie tylko sam system znaków był trudny, ale również fakt, że były to znaki reprezentujące różne języki. Niemniej jednak dzięki wysiłkowi licznych naukowców udało się odszyfrować owe znaki pisma klinowego. W 1857 roku Królewskie Towarzystwo Azjatyckie wysłało kopie odnalezionych glinianych tabliczek z zapisem osiągnięć wojskowych oraz łowieckich króla Tiglat-Pilesera I (okres jego panowania przypadała na lata 1114-1076 p.n.e.) do czterech badaczy:

• Henry’ego Creswicke’a Rawlinsona,
• Edwarda Hincksa,
• Juliusa Opperta,
• Williama H. Foxa Talbota.
  Wymienieni uczeni pracowali niezależnie, po czym odesłali tłumaczenia, które były w dużej mierze ze sobą zgodne.

Z odkrytych dotychczas tabliczek glinianych oraz odczytanych z nich informacji badacze poznali świat starożytnej Mezopotamii. Ówczesny handel, budownictwo, administrację oraz historię i wielkie działa literackie, jak również codzienność ówczesnej cywilizacji.

Najważniejszy na świcie zbiór tabliczek glinianych pisma klinowego znajduje się w Muzeum Brytyjskim. Jego kolekcja zawiera około 130 000 tekstów oraz ich fragmentów. Jest tutaj miedzy innymi jeden z najstarszych zbiorów bibliotecznych w historii, a mianowicie Biblioteka Aszurbanipala w Niniwie. Zawiera ona tysiące najważniejszych tabliczek z pismem klinowych, obejmujących różnego typu teksty, jak na przykład:

• listy,
• pisma urzędowe,
• prawnicze,
• z dziedziny magii i wróżbiarstwa,
• medyczne,
• literatury,
• słowniki.

Najbardziej znanym dziełem literackim pochodzącym ze starożytnej Mezopotamii jest Epos o Gilgameszu. Jego najpełniejsza wersja pochodzi właśnie z biblioteki króla Aszurbanipala. Jest to asyryjska wersja starotestamentowej opowieści o potopie, która została odkryta w w 1872 r. przez George’a Smitha, asystenta z Muzeum Brytyjskiego.

Zbiory muzealne

W zbiorach Muzeum Brytyjskiego przechowywana jest również Babilońska Mapa Świata. Na niej zostały zamieszczone dwa teksty wraz z objaśnieniami na mapie zapisane przy użyciu pisma klinowego w języku akadyjskim. I choć mapa miała przedstawiać Babilończykom obraz świata mitologicznego, to czasem używana jest jako dokument starożytnej geografii. A to dlatego, że wymienione na niej miejsca znajdują się (mniej więcej) w rzeczywistych lokalizacjach.

Inną cenną tabliczką glinianą, zapisaną pismem klinowym ze zbiorów brytyjskiego Muzeum, jest Tabliczka Wenus z czasów Ammi-saduqi, stanowiąca zapis obserwacji Wenus pochodzących z II w. p.n.e. (wyliczono na niej obserwacje astronomiczne Wenus na przestrzeni 21 lat). Tabliczka ta jest najważniejszym źródłem pozwalającym odtworzyć mezopotamską chronologię, mniej więcej, sprzed 1400 r. p.n.e. Pochodzi ona ze starożytnej Niniwy z czasów króla Ammi-saduqi, a zamieszczone na niej zapisy umożliwiły dokładnie określić okres jego panowania na lata 1646-26 p.n.e.

Źródło

Eufrat jest największą rzeką w południowo-zachodniej Azji, o długości 2781 km. Tworzy go zbieg dwóch rzek na terenie Turcji tj. Karasu i rzeki Murat. Górne odcinki Eufratu przepływają przez strome kaniony i wąwozy. Chabur, główny dopływ pochodzący z południowo-wschodniej Turcji, i rzeka Balikh łączą się z Eufratem we wschodniej Syrii.

Informacje o rzece

Eufrat otrzymuje większość swojej wody w postaci opadów deszczu i topniejącego śniegu, co powoduje wzrost objętości w miesiącach od kwietnia do maja. Średni naturalny roczny przepływ Eufratu ustalono na podstawie zapisów z początku i połowy XX wieku. Jest toj 20,9 km sześciennych w Keban, 36,6 km sześciennych w Hīt i 21,5 km sześciennych w Hindi.

Gospodarka

W całej historii Eufrat miał żywotne znaczenie dla tych, którzy żyją wzdłuż jego biegu. Dzięki budowie dużych elektrowni wodnych, systemów nawadniających i rurociągów zdolnych do transportu wody na duże odległości, o wiele więcej osób korzysta obecnie z rzeki w zakresie podstawowych udogodnień, takich jak energia elektryczna i woda pitna, niż w przeszłości. Jezioro Assad w Syrii jest najważniejszym źródłem wody pitnej dla miasta Aleppo, 75 kilometrów na zachód od doliny rzeki. Jezioro obsługuje również skromny państwowy przemysł rybny. Tama Haditha w Iraku za pośrednictwem odnowionej linii energetycznej dostarcza Bagdadowi energię elektryczną.

Przyroda

Ogólny klimat obszaru rzeki jest podzwrotnikowy gorący. Na północnym krańcu Zatoki Perskiej znajduje się rozległy obszar zalewowy rzek Eufrat, Tygrys i Karun, z ogromnymi stałymi jeziorami, bagnami i lasem. Roślinność wodna obejmuje trzciny, sitowie i papirusy, które są siedliskami wielu gatunków. Obszary wokół Tygrysu i Eufratu są bardzo żyzne. Na podmokłej ziemi żyją ptaki wodne, niektóre zatrzymują się tu podczas migracji, a inne spędzają zimę na tych bagnach szukając  jaszczurek, węży, żab i ryb. Innymi zwierzętami występującymi na tych bagnach są bawoły wodne, dwa endemiczne gatunki gryzoni, antylopy i gazele oraz małe zwierzęta, takie jak jerboa i kilka innych ssaków. Spośród gatunków ryb w dorzeczu Tygrysu i Eufratu najbardziej rozpowszechniona jest rodzina karpiowatych, z 34 gatunkami na 52 ogółem.

Chociaż trwająca tysiąclecia okupacja ludzka w większości obszarów dorzecza Eufratu znacznie pogorszyła krajobraz, pozostały fragmenty pierwotnej roślinności. Stały spadek rocznych opadów jest silnym determinantem dla roślinności. W górnym biegu Eufrat płynie przez góry południowo-wschodniej Turcji i ich południowe podnóża. Gatunki roślin w wilgotnych częściach tej strefy obejmują dęby, pistacje i roślin z rodziny różowatych. W bardziej suchych części można znaleźć dzikie odmiany wielu zbóż, w tym pszenicy, owsa i żyta. Na południe od tej strefy leży strefa mieszanej roślinności leśno-stepowej. Ten step charakteryzuje się białym piołunem  i roślinami z rodziny komosowatych. Na południowy wschód od granicy między Syrią a Irakiem zaczyna się prawdziwa pustynia.

Historia

Ludzie zamieszkiwali brzegi Eufratu już od czasu paleolitu, początkowo były to północne części rzeki w obrębie tzw. żyznego półksiężyca. Żyzny półksiężyc to region Bliskiego Wschodu, w którym żyły niektóre z najwcześniejszych cywilizacji ludzkich(zobacz też nasz post o zaginionych cywilizacjach). Obszar ten, znany również jako „kolebka cywilizacji”, był miejscem narodzin wielu innowacji technologicznych, w tym pisania, koła, rolnictwa i nawadniania. To właśnie w tym regionie powstała starożytna Mezopotamia.

Mezopotamia

Ten historyczny region leżący między rzekami Tygrys i Eufrat we współczesnym Iraku, części Kuwejtu, Syrii, Turcji i Iranu. Mezopotamia była domem dla najwcześniejszych znanych cywilizacji ludzkich. Uczeni uważają, że rewolucja rolnicza rozpoczęła się właśnie tutaj.

Pierwsi mieszkańcy Mezopotamii mieszkali w okrągłych domach zbudowanych z błota i cegły wzdłuż górnego biegu dolin rzek Tygrys i Eufrat. Mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, a także udomowili owce i świnie około 11 000 – 9 000 p.n.e. Udomowione rośliny, w tym len, pszenica, jęczmień i soczewica, pojawiły się po raz pierwszy około 9500 p.n.e.

Niektóre z najwcześniejszych dowodów rolnictwa pochodzą ze stanowiska archeologicznego Tell Abu Hureyra, małej wioski położonej wzdłuż rzeki Eufrat we współczesnej Syrii. Wieś była zamieszkana od około 11 500 do 7 000 lat p.n.e. Mieszkańcy początkowo polowali na gazele i inną zwierzynę, zanim zaczęli zbierać dzikie ziarna zbóż około 9700 p.n.e. Na miejscu znaleziono kilka dużych kamiennych narzędzi do mielenia ziarna. Jedno z najstarszych znanych miast mezopotamskich, Niniwa (niedaleko Mosulu we współczesnym Iraku), mogło zostać zasiedlone już w 6000 roku p.n.e.

Sumerowie

Cywilizacja Sumerów powstała w dolnej dolinie Tygrysu-Eufratu około 5000 p.n.e. Oprócz rolnictwa i miast starożytne mezopotamskie społeczeństwa rozwinęły nawadnianie i akwedukty, świątynie, ceramikę. A także wczesne systemy bankowe i kredytowe, własność nieruchomości i pierwsze kodeksy prawa. Początki cywilizacji Sumerów są dyskusyjne, ale archeolodzy sugerują, że do czwartego tysiąclecia p.n.e. Sumerowie założyli około tuzina miast-miast, w tym Eridu i Uruk w dzisiejszym południowym Iraku.

Sumer jest najwcześniejszą znaną cywilizacją w starożytnej Mezopotamii i mogła być pierwszą cywilizacją ludzką na całym świecie. Starożytni Sumerowie jako jedni z pierwszych używali brązu. Zapoczątkowali wykorzystanie wałów i kanałów do nawadniania. Sumerowie wymyślili pismo klinowe, jedną z najwcześniejszych form pisania. Zbudowali także duże piramidy schodkowe zwane zigguratami. Sumerowie mieli sztukę i literaturę. 3000-wierszowy wiersz, Epos Gilgamesza, opowiada o przygodach króla Sumeru, który walczy z leśnym potworem i poszukuje tajemnic życia wiecznego.

Późniejsza historia

Dolina rzeki stanowiła serce późniejszych imperiów Babilonii i Asyrii. Przez kilka stuleci rzeka stanowiła wschodnią granicę skutecznej kontroli egipskiej i rzymskiej oraz zachodnie regiony imperium perskiego. Ponadto nad brzegiem rzeki Eufrat miała miejsce bitwa w Karbali, decydujący moment w historii islamu.

Eufrat w biblii i w islamie

Rzeka Eufrat jest jedną z czterech rzek, które wypływają z Ogrodu Eden zgodnie z Księgą Rodzaju. Eufrat to hebrajskie słowo, pochodzące zarówno od słowa „strumień”, jak i „wyrwać się”. Jest to czwarta rzeka, po Pishon, Gihon i Tigris, która formuje się z rzeki wypływającej z ogrodu rajskiego. Również rzeka o tej samej nazwie oznaczała jedną z granic ziemi obiecanej Abrahamowi. Z kolei w islamie niektóre z hadisów proroka Mahometa sugerują, że Eufrat wyschnie, ujawniając nieznane skarby, które będą przyczyną konfliktów i wojen.

Kanały i tamy

Rzeka jest mocno regulowana, budowa zapór i systemów nawadniających na Eufracie miała znaczący wpływ na środowisko i społeczeństwo każdego kraju nadbrzeżnego. Licznie wybudowane tamy miały wpływ na ludność w postaci licznych przesiedleń, mówimy tutaj o setkach tysięcy ludzi. Co więcej, zmiany te miały wpływ również na środowisko. Tworzenie zbiorników o dużych powierzchniach w krajach o wysokich średnich temperaturach doprowadziło do zwiększonego parowania. Zmniejszyło to całkowitą ilość wody dostępnej do użytku przez ludzi.

Jakość wody w Eufracie Iraku jest niska. Jest tak ponieważ woda do nawadniania czerpana w Turcji i Syrii spływa z powrotem do rzeki, wraz z rozpuszczonymi nawozami chemicznymi stosowanymi na polach. Co więcej jej zasolenie wzrosło co ograniczyło jej przydatność jako wody pitnej. Liczne zapory i systemy nawadniające oraz związane z nimi pozyskiwanie wody na dużą skalę miały również szkodliwy wpływ na już wrażliwe ekologicznie bagna mezopotamskie i siedliska ryb słodkowodnych.

Straty poniesiono także w obszarze kultury. Zalanie dużej części doliny Eufratu, zwłaszcza w Turcji i Syrii, doprowadziło do zalania wielu stanowisk archeologicznych i innych miejsc o znaczeniu kulturowym. Chociaż podjęto wspólne wysiłki w celu zarejestrowania lub uratowania jak największej ilości zagrożonego dziedzictwa kulturowego, wiele miejsc prawdopodobnie zostanie utraconych na zawsze.

Historia

Najstarszą formą jest pisma runicznego jest tzw. Futhark Starszy używany przez plemiona germańskie(wbrew pozorom alfabet runiczny nie jest tylko związany z mitologią nordycką) od 2 do 8 wieku. Najstarszy znany napis runiczny, którego datę udało się ustalić znajduje się na grzebieniu z Vimose z około  160 r., a najstarszy przypadek zapisu całego alfabetu znajduje się na tzw. Kamieniu z Kylver (Szwecja), który została odkryto w okolicach grobu z 5 wieku. Starszy Futhark pozostał w użyciu do XVII – IX wieku, kiedy został zastąpiony przez inne systemy runiczne z powodu zmian fonologicznych w językach germańskich. 

W erze Wikingów Futhark Starszy stopniowo ustępował miejsca Futharkowi Młodszemu . Młodszy Futhark ma tylko 16 run, nie dlatego, że język stawał się prostszy, ale dlatego, że stawał się coraz bardziej skomplikowany. Eksplozja handlu spowodowana zwiększoną potrzebę pisania i umiejętności czytania, dlatego archeolodzy skatalogowali tysiące inskrypcji w Młodszym Futharku, a mamy tylko setki w Futharku Starszym.

Futhark Młodszy, wersja skandynawska:

Futhark ewoluował nie tylko w Skandynawii. Stało się tak dosyć wcześnie u Gotów, którzy w końcu zastąpili pismo runiczne alfabetem greckim. U Anglosasów Fuþark ewoluował w 33-literowy Futhorc, aby uwzględnić zmiany dźwiękowe zachodzące w języku staroangielskim. Generalnie pismo runiczne było używane aż do ok 1300 roku, aby później zostać zapomniane. 

Fuþark – pochodzenie

Większość tekstów runicznych znajduje się na twardych powierzchniach, takich jak skała, drewno i metal, co może wyjaśniać jego kanciasty kształt. Jeśli chodzi o same runy, nie ma zgody na ich pochodzenie: niektórzy badacze są skłonni sądzić, że rzymski lub grecki alfabet miał duży wpływ na runy, inni wskazują na etruskie pismo z północnych Włoch. Wcześniej istniała popularna teoria, że alfabet runiczny pochodzi od alfabetu greckiego, który przejęli Goci. Jednak data wczesnych inskrypcji poprzedza  komunikację Gotów z Grekami, dlatego teoria ta została wykluczona. Uważa się, że rozwój Starszego Futharka zawdzięczamy jednej osobie lub grupie około pierwszego wieku naszej ery. Określony cel jego wynalazku jest nieznany, ale zasugerowano cele epigraficzne obok magii(niektórzy mówią że to magiczny alfabet), praktyczności i zabawy. Aktualnie, najbardziej prawdopodobną teorią pochodzenia pisma runicznego jest wersja o alfabecie północnowłoskim i etruskim.

Znaczenie poszczególnych run

Znaki runiczne znajdują się na artefaktach, w tym na biżuterii, amuletach, sztućcach, narzędziach, broni i, na przykład, kamieniach runicznych.

Każda runa najprawdopodobniej miała nazwę wybraną tak, aby reprezentowała dźwięk samej runy. Runy miały też znaczenie np. uruz oznacza Tura i jest symbolem siły, a pierwsza runa fehu oznacza bogactwo. Poniżej tabela, która to przedstawia.

Runa	Transliteracja	Nazwa	Znaczenie
	f	fehu	Bogactwo, bydło , Frejr
	u	ūruz	Tur
	þ	þurisaz	Thor
	a	ansuz	Odyn
	r	raidō	podróż
	k (c)	kaunan	pochodnia (?)
	g	gebō	dar
	w	wunjō	radość
	h	hagalaz	Opad atmosferyczny
	n	naudiz	potrzeba
	i	īsaz	lód
	j	jēra-	żniwa
	ï (æ)	ī(h)waz	Cis
	p	perþ	grusza (?)
	z	algiz	ochrona, tarcza
	s	sōwilō	Słońce
	t	tīwaz	Tyr, poświęcenie
	b	berkanan	buk
	e	ehwaz	koń
	m	mannaz	człowiek
	l	laguz	woda, jezioro
	ŋ	ingwaz	Ing
	o	ōþila	dziedzictwo, własność
	d	dagaz	dzień

1. Jednorożec

Mityczne stworzenie, coś jakby biały koń, ale z pojedynczym dużym, spiczastym, spiralnym rogiem wyrastającym z czoła. Jednorożec pojawił się we wczesnych dziełach mezopotamskich, na pieczęciach Cywilizacji doliny Indusu, a także w starożytnych mitach Indii i Chin. Najstarszy opis jednorożca w literaturze greckiej jednorożca został napisany przez historyka Ktezjasza w 400 p.n.e. Późniejsi historycy tacy jak Strabon, Pliniusz Młodszy czy Claudius Aelianus również o nim wspominali, co sugeruje, że nie myśleli o nim jak o micie, a o rzeczywistym zwierzęciu. W średniowieczu i renesansie jednorożec był najważniejszym nierzeczywistym zwierzęciem. Ludzie uważali go za symbol czystości i wdzięku, a jego róg ma magiczną moc. Potrafi oczyścić zatrutą wodę i ma właściwości uzdrawiające, a ci którzy się z niego napiją chronieni są przed problemami żołądkowymi, padaczką i trucizną. Niestety nie łatwo było złapać jednorożca, mogła to zrobić jedynie dziewica.

2. Minotaur

W mitologii greckiej Minotaur jest mitycznym stworzeniem z ciałem człowieka z głową i ogonem byka. Bestia była dzieckiem żony Minosa Pazyfae i białego byka, który wysłano Minosowi w celu złożenia ofiary. Minos postanowił  zatrzymać zwierzę, co ściągnęło na niego gniew Posejdona. Jako karę Posejdon sprawił, że żona Minosa zakochała się w byku. Z tego związku zrodził się Minotaur, którego zamknięto w labiryncie zaprojektowanym przez Dedala i jego syna Ikara na polecenie króla Krety Minosa. Co roku 7 młodych mężczyzn i 7 dziewic z Aten było składanych w ofierze Minotaurowi. Za trzecim razem ateński bohater Tezeusz zgłosił się na ochotnika i przy pomocy Ariadny, córki Minosa zabił potwora po czym uciekł z Ariadną(ciekawe z jakiej sztuki walki korzystał, pewnie kumitsu).

3. Kraken

Morska woda pełna jest opowieści o okrutnych wężach morskich i syrenach, ale niewiele istot z głębin budziło taki strach jak potężny kraken. Kraken to, w skandynawskim folklorze, legendarny morski potwór zbliżony wyglądem do głowonogów. Potwór mieszka u wybrzeży Norwegii i Grenlandii i terroryzuje pobliskich żeglarzy. Przez stulecia kraken był częścią przesądów i mitów, potwór podobno używał macek, by złapać statek i wciągnąć go w głębiny, ale mógł też stworzyć śmiertelny wir po prostu zanurzając się pod wodą. Opowieści o gniewie krakena są upiększone, ale samo stworzenie nie jest całkowicie fantazyjne. Podejrzewa się, że legenda mogła pochodzić z obserwacji gigantycznych kałamarnic, które mogą dorastać nawet do 20 metrów długości. 

4. Centaur

Centaur to mitologiczne stworzenie z mitologii greckiej z górną częścią ciała człowieka, dolną częścią ciała i nogami konia. Centaury są uważane w wielu mitach greckich za dzikie i nieokiełznane. Mówi się, że zamieszkiwały region Magnezji i górę Pelion w Tesalii, las dębowy Foloi w Elis i półwysep Maleański w południowej Lakonii. Centaury przedstawiono następnie w mitologii rzymskiej, były też znanymi postaciami w średniowiecznym bestiariuszu.

Najbardziej prawdopodobna teoria głosi, że idea centaurów zrodziła się z pierwszej reakcji na koczowników, którzy poruszali się na koniach. Dla ludzi którzy nie jeździli konno i nigdy wcześniej nie widzieli żeby ktokolwiek jeździł konno po raz pierwszy zobaczeni jeźdźcy mogli wyglądać jak pół konie, pół ludzie. Bernal Díaz del Castillo informował, że Aztekowie mieli również takie nieporozumienie dotyczące hiszpańskich kawalerzystów. Jednym z najbardziej znanych centaurów jest Chiron, mądry centaur. Chociaż większość centaurów była przedstawiana jako lubieżna i dzika, Chiron był godnym uwagi wyjątkiem; skromny i cywilizowany, był znany ze swoich umiejętności leczniczych i umiejętności nauczania.

5. Feniks

W mitologii greckiej feniks to długowieczny legendarny ptak, który cyklicznie się regeneruje lub w inny sposób rodzi się na nowo. Związany ze słońcem feniks zyskuje nowe życie, powstając z popiołów. Istnieją różne tradycje dotyczące długości życia feniksa, ale według większości relacji feniks żył 500 lat przed ponownym narodzeniem. Herodot, Lucan, Pliniusz Starszy, papież Klemens I, Laktantiusz, Owidiusz i Izydor z Sewilli należą do tych, którzy przyczynili się do przekazywania motywu feniksa. Feniks symbolizuje odnowę, słońce, czas, imperium, konsekrację, zmartwychwstanie, życie w niebie, Chrystusa, Maryję, dziewictwo i wyjątkowego człowieka. Uczeni obserwowali analogie do feniksa w różnych kulturach. Do tych analogii należą hinduska garuda  i bherunda, słowiański żar-ptak, perski simorgh, gruziński paskunji, arabska anka, turecki konrul, żydowski Ziz, tybetański Me byi karmo, chiński fenghuang i zhu que oraz japoński hō-ō.

6. Pegaz

Pegaz to mityczny skrzydlaty biały koń i jedno z najbardziej rozpoznawalnych stworzeń w mitologii greckiej. Zrodził się z mieszanki piany morskiej(Posejdon) oraz krwi Meduzy po odcięciu jej głowy przez Perseusza.  Pegaz przedstawiany jako dobroduszne, łagodne stworzenie, nieco naiwne, ale zawsze chętne do pomocy np. pozwolił Bellerofontowi jeździć na nim, aby pokonać Chimerę. Za swoją służbę i lojalność Zeus uhonorował go szczególną nieśmiertelnością, zmieniając Pegaza w gwiazdozbiór ostatniego dnia jego życia. Pegaz to mityczne zwierzę symbolizujące boską inspirację, podróż do nieba, mądrość. W średniowieczu i renesansie znany był jako symbol sławy , stał się jednym z symboli poezji i twórcą źródeł, w których poeci czerpią inspirację.

7. Syrena

W mitologii greckiej Syreny  były niebezpiecznymi stworzeniami, które wabiły żeglarzy swoją czarującą muzyką i śpiewem. Robiły to by rozbić statek na skalistym wybrzeżu wyspy. Wbrew temu co każdy z nas sobie wyobraża myśląc o syrenie, początkowo nie były to pół kobiety, pół ryby. Rybi wizerunek syren pochodzi z czasów późniejszych. We wczesnej sztuce greckiej syreny przedstawiane są jako ptaki o dużych głowach kobiet, ptasich piórach i łuszczących się stopach. Później przedstawiane są jako postacie kobiece z nogami ptaków, ze skrzydłami lub bez. Grające na różnych instrumentach muzycznych, zwłaszcza na harfach i lirach. Mówiono, że Syreny umrą, jeśli jakikolwiek śmiertelnik usłyszy, jak śpiewają i przeżyje, aby opowiedzieć tę  historię. Najsłynniejsze pojawienie się syren w mitologii klasycznej znajduje się w „Odysei” Homera, który właśnie wyszedł ze spotkania z nimi bez szwanku, a syreny rzuciły się w morze i tyle je widzieli.

8. Wilkołak

W folklorze wilkołak jest człowiekiem, który ma zdolność przekształcania się w postać wilka. Staje się nim po rzuceniu na niego klątwy lub poprzez  ugryzienie lub zadrapanie przez innego wilkołaka, zwłaszcza podczas pełni księżyca. Wilkołak jest szeroko rozpowszechnioną koncepcją europejskiego folkloru, występującą w wielu wariantach, które są powiązane wspólnym rozwojem chrześcijańskiej interpretacji folkloru rozwiniętego w okresie średniowiecza. Wiara w mityczne stworzenia – wilkołaki rozwijała się równolegle z wiarą w czarownice w późnym średniowieczu i wczesnym okresie nowożytnym. 

Prześladowanie wilkołaków i związany z nimi folklor stanowią integralną część polowania na czarownice. Choć jest to zjawisko marginalne, ponieważ oskarżenia o likantropię były znacznie rzadsze niż oskarżenia o czary. W Europie, gdzie legenda wilkołaków stała się najbardziej popularna, sądzono, że istnieją trzy sposoby leczenia transformacji wilkołaków: wilczomleczem, zabiegiem chirurgiczny lub egzorcyzm. Niestety wiele rzekomych lekarstw wspieranych przez pierwszych europejskich lekarzy zabiło większość pacjentów. Współcześnie uważa się że postać wilkołaka ​​była sposobem  na wyjaśnienie gwałtownych i kanibalistycznych zachowań seryjnych morderców średniowiecza.

9. Wampir

Wampiry to mitologiczne istoty, które czyhają nocą, boją się czosnku i piją ludzką krew. Większość ludzi kojarzy wampiry  z hrabią Draculą, legendarnym, postacią z powieści Brama Stokera pt. “Dracula”. Ale historia wampirów rozpoczęła się na długo, długo przed narodzinami Stokera. Więcej o wampirach tutaj: Top 10 faktów o wampirach.

10. Smok

Smok jest legendarnym stworzeniem, które pojawia się w folklorze wielu kultur na całym świecie. Wierzenia o smokach różnią się drastycznie w zależności od regionu. Smoki w kulturach zachodnich począwszy od średniowiecza często przedstawiane są jako skrzydlate, rogate, czworonożne i zdolne do ziania ogniem. We wschodnich kulturach są zwykle przedstawiane jako pozbawione skrzydeł, czworonożne, wężowate stworzenia o ponadprzeciętnej inteligencji.

Smoki zostały po raz pierwszy opisane w mitologiach starożytnego Bliskiego Wschodu i pojawiają się w starożytnej sztuce i literaturze mezopotamskiej. W kulturach zachodnich smoki są przedstawiane jako potwory, które mają być oswojone lub pokonane, zwykle przez świętych lub bohaterów, jak w popularnej legendzie o św. Jerzym i smoku. Przedstawia się je jako wygłodniałe, mieszkające w jaskiniach i gromadzące skarby. Inne mity o smokach mówią, że jeśli ktoś zanurzy miecz lub nóż w smoczej krwi i dźgnie nim kogoś, jego rana nigdy się nie zagoi. Poza tym uważa się również, że krew smoka daje człowiekowi możliwość patrzenia w przyszłość.

11. Wielka Stopa

W północnoamerykańskim folklorze Wielka Stopa lub Sasquatch są owłosionymi, wyprostowanymi, małpoludami, które żyją w dziczy i zostawiają odciski swoich stóp. Często przedstawia się je jako brakujące ogniwo między hominidami a prehistorycznymi przodkami ludzi. Ludzie, którzy twierdzą, że widzieli wielką stopę, opisują go jako muskularne, dwunożne stworzenia podobne do małp. Istotę o wysokości około 1,8–2,7 m, pokryte włosami opisanymi jako czarne, ciemnobrązowe lub ciemnoczerwone. Jednak większość naukowców nie uznaje istnienia wielkiej stopy, uważając ją za połączenie folkloru, błędnej identyfikacji i mistyfikacji, a nie żywych zwierząt. Podobną istotą Sasquatcha jest Yeti, z tym że jest on elementem mitologii i legend mieszkańców Himalajów. Podobnie jak wielka stopa uważany za legendę, biorąc pod uwagę brak dowodów na jego istnienie.

12. Baba jaga

Baba Jaga jest jedną z najbardziej znanych postaci, jaką możemy znaleźć w słowiańskiej mitologii. Starucha z zakrzywionym nosem, o ostrych zębach i długich, brudnych paznokciach, która  mieszka w lesie w domku na kurzej łapce. Jej imię pochodzi od słowiańskiego słowa oznaczającego babcię „Baba”. A słowo „Jaga” nie jest pewne, ale niektórzy uważają, że oznacza „niegodziwy”. Mimo że stara, była bardzo potężna. Mówiono, że ma moc kontrolowania ludzi i zwierząt. Mogła rzucić zaklęcia, by sparaliżować ludzi, mogła kontrolować pogodę, a jej ulubionym posiłkiem było ludzkie mięso. Niefortunni przechodnie lub zagubieni podróżnicy, którzy natknęli się na jej niesamowitą chatkę w głębokim lesie, często kończyli w piekarniku jako następny posiłek.

13. Behemot

Pomimo ciekawości ludzkości otaczającej Behemota, niewiele wiadomo o jego istnieniu poza księgą Hioba. Pojawiły się spekulacje na temat tego, czym był Behemot i skąd mógł pochodzić. Od XVII wieku n.e. podejmowano wiele prób zidentyfikowania tego mitycznego stworzenia. Niektórzy uczeni postrzegali go jako prawdziwe stworzenie, zwykle hipopotama lub słonia, czasami nosorożca lub woła. Mówi się, że Behemot jest pierwotnym stworzeniem lądowym, stworzonym przez Boga, kiedy stworzył świat. Behemot jest potężnym zwierzęciem lądowym, którego nikt nie może pokonać poza Bogiem. Podobnie Bóg stworzył Lewiatana – władcę morza i Ziza – króla nieba. Jednak wkrótce po stworzeniu Lewiatana stworzenie zostało spaczone przez Chaos.

14. Bazyliszek

Bazyliszek pojawiał się w różnych formach w całej swojej historii. Zaczęło się od małego węża, który mógł zabijać śmiertelną trucizną i złym spojrzeniem. Późniejsze opisy przedstawiają go jako połączenie smoka, węża i koguta. Bazyliszek miał  krzykliwą, pierzastą głowę koguta, wsparty na dwóch wrzecionowatych kurzych łapkach. Smocze skrzydła wyrastają z jego ramion, a długi wężowy ogon dodaje mu grozy. Bazyliszek jest nie bez powodu jedną z najstraszniejszych bestii w całym folklorze. Może zabić lub poważnie zranić człowieka na pięć różnych sposobów: poprzez spojrzenie, zgniły oddech, jad, potworny oraz dotyk. Możliwe, że legenda bazyliszka została zainspirowana relacjami o niektórych gatunkach węży azjatyckich, takich jak kobra królewska. Kobry mogą utrzymać postawę wyprostowaną. Kobra królewska na głowie symbol podobny do korony, a niektóre kobry mogą obezwładnić ofiarę z dystansu przez plucie jadem

15. Cerber

W mitologii greckiej Cerber jest wielogłowym psem, który pilnuje bram podziemi, aby nie dopuścić umarłych do opuszczenia Hadesu. Cerber był potomkiem Echidny i Tyfona. Zwykle opisuje się go jako mający trzy głowy, ogon przechodzący w węża i węże wystające z wielu części jego ciała. Uważa się, że jego trzy głowy reprezentują przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Inne źródła sugerują, że symbolizowały one narodziny, młodość i starość. Jego wygląd był tak przerażający że ludzie którzy go spotykali zamieniali się w kamień od samego widoku. Co więcej miał ostre jak brzytwa zęby i jad w ogonie i zębiskach. Cerber nie był jednak niepokonany. Schwytany przez Heraklesa podczas jego 12 prac, Orfeusz udobruchał go śpiewem i grą na lirze, a Sybilla uśpiła Cerbera ciastkiem z makiem i miodem.

16. Utopiec

Utopiec to zły i podstępny demon wodny z wierzeń słowiańskich. Utopce rodziły się z dusz topielców i poronionych płodów. Zamieszkiwały wszelkie zbiorniki wodne, włączając w to studnie i rowy melioracyjne i topiły kąpiących się oraz przechodzące przez rzekę zwierzęta. Gdzieniegdzie odpowiadały także za wylewy rzek oraz zatapianie pól i łąk. Utopce przybierały postać wysokich, bardzo chudych ludzi o oślizgłej, zielonej skórze, z dużą głową i ciemnymi włosami. W czasie nowiu utopce wychodziły na brzeg. Często zwabiały wówczas do siebie ludzi, bawiąc się z nimi w zagadki. Osobę próbującą oszukiwać w zagadkach natychmiast topiły. 

17. Leszy

Leszy w mitologii Słowian jest bóstwem opiekuńczym lasów. Mimo że, Leszy jest mężczyzną i ma kształt przypominający ludzką postać, może przyjmować różne kształty. Może zmieniać wielkość i wysokość. Czasami przedstawia się go z porożem i otoczony stadem wilków i niedźwiedzi. W niektórych relacjach Leszego opisują jako posiadającego żonę i dzieci. Ma skłonności do sprowadzania podróżników na manowce i uprowadzania dzieci, co nie oznacza że jest złym mitologicznym stworem. Wiadomo, że ma bardziej neutralne nastawienie do ludzi, zależne od postaw i zachowań poszczególnych osób lub miejscowej ludności wobec lasu. Rzadko się go widuje, ale jego głos słychać w lesie – śmiechy, pogwizdywania lub śpiewy. 

18.  Sfinks

Sfinks to mityczne stworzenie z ciałem lwa i z ludzką głową, a czasem ze skrzydłami. Stworzenie było egipskim wynalazkiem i miało męską głowę, jednak w starożytnej kulturze greckiej istota miała głowę kobiety. Grecki Sfinks jest zdradliwy i bezlitosny. Tych, którzy nie potrafią odpowiedzieć na jego zagadki, spotyka typowy los jak to w mitach. Czyli potwór ich zabija, a potem pożera. Ponadto egipski sfinks był postrzegany jako życzliwy, ale również posiadający okrutną siłę podobną do złowrogiej greckiej wersji. Oba były uważane za strażników i często flankują wejścia do świątyń.

W europejskiej sztuce dekoracyjnej sfinks przeżył znaczące ożywienie w okresie renesansu. Później obraz sfinksa, początkowo bardzo podobny do oryginalnej koncepcji starożytnego Egiptu, został wyeksportowany do wielu innych kultur. Choć często interpretowano go zupełnie inaczej ze względu na tłumaczenia opisów oryginałów i ewolucję tego pojęcia w stosunku do innych tradycji kulturowych. Przedstawienia sfinksów są na ogół związane ze strukturami architektonicznymi, takimi jak groby królewskie lub świątynie religijne. Najstarszy znany sfinks odnaleziono w Turcji, a datowany był na 9500 p.n.e. 

19. Harpie

Harpie były mitycznymi potworami w mitologii greckiej i rzymskiej. Miały postać ptaka o kobiecej twarzy i były personifikacją sztormowych wiatrów. Ich nazwa oznacza porywaczy, którzy byli związani z tzw. wymiarem sprawiedliwości.  Bogowie wykorzystywali Harpie jako narzędzia do karania winnych. Z tego powodu były nazywane ogarami Zeusa, dla którego Harpie porywały i torturowały ludzi w drodze do Hadesu. Nic dziwnego że często przypisywano im nagłe i tajemnicze zniknięcia. Ich siedzibą są albo wyspy zwane Strofades , miejsce przy wejściu do Orcus , lub jaskinia na Krecie.

20. Hydra

Hydra jest nieśmiertelnym, wielogłowym potworem wodnym w mitologii greckiej i rzymskiej podobnym do węża. Miała jadowity oddech i krew, tak że nawet jej zapach był śmiertelny. Za każdym razem, gdy ktoś odcinał jedną głów hydry, z kikuta wyrastały kolejne dwie głowy. Jej legowisko to jezioro Lerna w Argolid, które uważano za wejście do Zaświatów. Archeolodzy uznali je za święte miejsce starsze niż mykeński Argos. W kanonicznym micie o Hydrze potwór zostaje zabity przez Heraklesa (Herkulesa) jako drugi z jego Dwunastu Prac. 

21. Cyklop

Cyklopi byli gigantycznymi, jednookimi istotami o ogromnej sile. Pierwotnie było ich trzech: Arges, Steropes i Brontes, byli to synowie Uranosa i Gai.  Cyklopi byli zdolnymi kowalami, których uwięził Kronos. Uwolnił ich Zeus, któremu w podzięce wykuli jego słynny piorun. W późniejszym czasie poeci mówili o innym typie cyklopów. Rasie niedorzecznych i agresywnych jednookich pasterzy zamieszkujących jaskinie na Sycylii, którzy oprócz pasterstwa zajmowali się budową murów. Najbardziej znanym z nich był Polifem, Cyklop, który zakochał się w Galatei i został ostatecznie oślepiony przez Odyseusza. Oprócz ich naturalnie surowego wyglądu, stworzenia te nie starają się wyglądać na cywilizowane. Pozwalają swoim włosom i brodom urosnąć w splątane masy, noszą szorstkie ubranie wykonane ze skór zwierzęcych i prawie nigdy się nie kąpią.

22. Satyr

W mitologii greckiej satyr  jest dzikim stworzeniem, częściowo człowiek i częściowo bestią, które w czasach klasycznych były blisko związane z bogiem Dionizosem. Satyr ma ciało mężczyzny z końskim lub oślim ogonem, uszami i przeważnie z końskimi kopytami. Komicznie ohydne, mają grzywiaste włosy, zwierzęce twarze i gardzące nosy i zawsze się je nago z widoczną erekcją. Satyry odznaczały się złotem i były znane jako miłośnicy wina, muzyki, tańca i kobiet. Byli towarzyszami boga Dionizosa i wierzono, że zamieszkują odległe miejsca, takie jak lasy, góry i pastwiska. Często próbowali uwieść lub zgwałcić nimfy i śmiertelne kobiety, zwykle bezskutecznie. Czasami pokazuje się, że masturbują się lub angażują w akty zoofilskie. Satyry są znane ze swojego zwierzęcego zachowania, a ich wygląd idzie w parze z ich osobowością.

23. Meduza

W mitologii greckiej Meduza była potworem, jedną z 3 gorgon, ogólnie opisywanym jako skrzydlata ludzka kobieta z żywymi jadowitymi wężami zamiast włosów. Ci, którzy spojrzą na jej twarz, zamieniają się w kamień.  Jednak nie zawsze Meduza była potworem, była jedyną z sióstr, jedyną która była śmiertelna, a ponadto była piękną i uroczą kobietą i smaliło do niej cholewki wielu mężczyzn. Niemniej jednak była kapłanką w świątyni Ateny i jak wszystkie kapłanki, była związana wieczną przysięgą czystości. Meduza według greckiego mitu bóg Posejdon był oczarowany jej pięknem i chciał się z nią bunga-bunga. Przekształcił się w konia i połączył się z nią w świątyni Ateny. ten akt świętokradztwa sprowadził na Meduzę gniew Ateny i Meduza została przemieniona  okrutnego potwora z wężami zamiast włosów. Zabił ją Perseusz, który później użył jej głowy jako broni, zanim podarował ją Atenie.

24. Gryf

Legendarny Gryf to pół orzeł, pół lew. Ma korpus, ogon i tylne łapy lwa, a głowę, skrzydła i przednie łapy orła. Dzięki niesamowitej sile, niezawodnym instynktom ochronnym i polityce zerowej tolerancji wobec zła, jest superbohaterem mitologicznych stworzeń. Żaden złoczyńca nie może zadzierać z gryfem! W starożytności gryfy znane były z ochrony skarbów i bezcennych dóbr, a w średniowieczu uważano gryfa za szczególnie potężne i majestatyczne stworzenie, co widoczne było w heraldyce gdzie gryf stał się  chrześcijańskim symbolem boskiej mocy i strażnikiem boskości.

25. Troll

Trolle są prymitywnymi humanoidalnymi  stworzeniami z mitologii skandynawskiej. Izolują się od ludzkiej cywilizacji, wolą żyć w jaskiniach lub mrocznych lasach poza zasięgiem ludzkiego zgiełku. Skandynawski folklor wprowadza dwa rodzaje trolli: gigantów (często zwanych jontar) i małe trole( huldrefolk). Największe umiejętności, jakie posiadają trolle, to umiejętności, z którymi się urodzili: brutalna siła i silny związek z naturą. Mogą wyrywać drzewa, by wykorzystywać je jako pałki i ciskać głazami jako pociski. Małe Trolle są bardziej zaawansowane niż ich potężni kuzyni, na przykład kobiety Huldras mają piękne głosy, które naśladują wiatr i spadającą wodę.

Swoimi słodkimi pieśniami mogą zwabić ludzi na pustynię. Inni mają niewielkie zdolności magiczne, które mogą powodować, że ludzie zasypiają, tracą poczucie czasu, widzą wizje skarbów itp. Niektóre trolle utrzymują się z polowania lub hodowli, ale znacznie więcej z nich to grabieżcy. Zabijają podróżników, rabują z kosztowności, a może nawet jedzą. Najbardziej odważne osobniki mogą nawet rozpocząć wyprawę do wioski, niszcząc budynki, plądrując skarb i porywając dzieci lub piękne kobiety. Ich wygląd waha się od potwornych przez ekscentrycznych do uroczych, ale są prawie wszyscy nieprzyjaźni, bez względu na to, jak uroczy mogą wyglądać. O ile nie jesteś szybki, spotkanie z Trollem marnie się kończy.

26. Leprechaun 

Leprechaun to rodzaj psotnego skrzata z  irlandzkiego folkloru. Zazwyczaj przedstawiani jako mali brodaci mężczyźni w płaszczach i kapeluszach. Są samotnymi stworzeniami, które spędzają czas na robieniu i naprawianiu butów i mają ukryty garnek złota na końcu tęczy. Jeśli człowiek schwyta takiego skrzata , Leprechauny często spełniają trzy życzenia w zamian za ich wolność. W większości irlandzkich opowieści ludowych Leprechaun przedstawia się jako łotrzyka, który cię  oszuka, kiedy tylko będzie mógł.

27. Licho

Licho jest stworzeniem znanym ze słowiańskiej mitologii i uważa się, że jest personifikacją zła i nieszczęścia. Istnieją różne historie o tym przerażającym stworzeniu, zwykle kończące się czymś złym przydarzającym się osobie, która spotyka licho. To stworzenie jest często opisywane jako starsza kobieta ubrana całkowicie na czarno lub jako męskie stworzenie przypominające goblina. Najbardziej charakterystyczną cechą licho jest to, że ma jedno oko i jak wiadomo “licho nie śpi”. Licho tradycyjnie występuje w bajkach.

28. Chupacabra 

Chupacabra  jest legendarnym stworzeniem obecnym w folklorze ameryki południowej i południowej części ameryki północnej. Pierwsze rzekome obserwacje zgłoszone w Puerto Rico w latach 90 tych. Nazwa pochodzi hiszpańskiego słowa chupar  oznaczającego wysysać/ssać co związane jest ze zgłoszonym nawyku chupacabry do  atakowania i picia krwi zwierząt gospodarskich. Fizyczne opisy stworzenia są różne. Jest rzekomo ciężkim stworzeniem wielkości małego niedźwiedzia, z rzędem kolców sięgających od szyi do podstawy ogona. Innym częstym opisem chupacabry jest dziwna rasa dzikiego psa, ta forma jest przeważnie bezwłosa i ma wyraźny grzbiet kręgosłupa, niezwykle wyraźne oczodoły, kły i pazury. Obserwacje naocznych świadków zgłoszono w obu amerykach, a nawet zauważone poza Ameryką w krajach takich jak Rosja i Filipiny, ale wiele z tych raportów zostało pominiętych jako niepotwierdzone lub pozbawione dowodów. Według biologów i urzędników zajmujących się zarządzaniem dziką przyrodą, chupacabra jest miejską legendą.

29. Golem

W folklorze żydowskim Golem to powołana do życia istota antropomorficzna, która jest magicznie stworzona całkowicie z materii nieożywionej, zwykle z gliny lub błota. Golem jest surową, glinianą postacią, zwykle o kształcie człowieka. Ponieważ często wykorzystuje się je do pracy fizycznej lub walki w bitwach, są pokaźnych rozmiarów. Ich ręce, nogi i ciała są grube i pełne mocy, a ich głowy są małe i zbliżone do ich ciał. Czasami ich głowy nie mają twarzy, ale mają oczy i usta. Mogą również mieć wygrawerowane zaklęcia na czole. Golemy są niewolnikami swoich twórców i są bezmyślnie posłuszni. Istnieje wiele różnych opowieści o tym, jak golem został powołany do życia, a następnie kontrolowany. 

Jak wynaleziono masło

Masło powstało prawdopodobnie przez przypadek. Stało się to podczas wędrówek nomadów, którzy zabierali ze sobą mleko i podczas podróży pod wpływem wstrząsów powstało masło. Najstarsze szczegóły dotyczące produkcji masła pochodzą z Syrii i Arabii, gdzie używano koźlej skóry do produkcji pojemników. Pojemniki wypełniano mlekiem a całość wieszano na tyczkach namiotu i miotano. Warto wspomnieć, że masło jakie znamy dzisiaj, tj. w aluminiowym papierku ma swój rodowód w latach 80 XIX wieku. Właśnie wtedy zaczęto używać papieru parafinowego.

Ciekawostki historyczne

Pierwsze pisemne wzmianki dotyczące tego cudownego produktu pochodzą z Indii z około 1500 – 2000 p.n.e. Występuje w Biblii, w mitologii indyjskiej, w poezji starogreckiej oraz na obrazach skalnych Sumerów z 3500 p.n.e! Przez lata było produktem eksportowym, luksusowym i królewskim. W Norwegii król pobierał część podatków w maśle, handlowano nim w zamian za wino, a król uważał że nie jest to fair trade.

Masło było towarem z najwyższej półki do tego stopnia, że było zakazane podczas postu. Oczywiście można było się wykupić czyniąc dobrowolną darowiznę. Jedna z wież katedry w Ruen (Francja) nosi nazwę Tour du Beurre i prawdopodobnie została sfinansowana właśnie z takiego podatku od masła.

W wielu miejscach masło uważane było za przyczynę długowieczności. W Indiach miało atrybut boskości, jako substancja pochodząca od świętej krowy ale również jako symbol płodności. U naszego sąsiada Rosji, do dzisiaj na przełomie lutego i marca ma miejsce Maślany Tydzień(Maselnica) – jest to czas na spożywanie maślanych blinów i innych smakołyków.

Co południowcy myśleli o maśle

Oczywiście nie wszędzie prawdziwe masło było popularne. W krajach południowej Europy, uważano przez bardzo długi czas, że wywołuje trąd. W poezji greckiej występuje określenie maślanych włosów(przetłuszczonych). Wynika to z faktu, że u nich hodowało się owce i kozy z których mleka produkowało się głównie sery a zamiast masła używano oliwy. Ponadto ciężko przechowywać masło w tamtejszym klimacie.

Jak powstaje masło

1. Na początek wiruje się mleko żeby oddzielić śmietankę.
2. Następnie śmietankę się pasteryzuje i odgazowuje.
3. Śmietankę po pasteryzacji chłodzi się  w celu krystalizacji tłuszczu.
4. Kolejnym etapem jest zmaślanie, w którym powstają grudki masła.
5. Ostatnim etapem jest płukanie i formowanie.

Rodzaje masła

Pomijając rodzaje mleka z którego się je robi, istnieje kilka rodzajów masła. Najbardziej popularne to masło ekstra i masło śmietankowe.  Wariant ekstra powstaje ze śmietany ukwaszonej i pasteryzowanej i zawiera ok 82% tłuszczu i 0,6% laktozy (lepsze dla osób uczulonych). Natomiast wariant śmietankowy powstaje z nieukwaszonej śmietany i ma ok 72% -73% tłuszczu i ok 2-3% laktozy. Pozostałe składniki masła to woda i czasami sól. Masło zawiera karoteny(stąd też jego kolor), witaminę A, D i E.

Masło Kalorie

W 100 gramach masła znajduje się:

Masło czy margaryna?

Największy zarzut do masła to zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu. Należy jednak pamiętać, że cholesterol jest składnikiem potrzebnym do budowy błon komórkowych. Ponadto zawiera ono kwasy nienasycone między inny omega-3 i omega-6 są korzystne dla naszego organizmu.

Z kolei margaryna powstaje w procesie utwardzania oleju roślinnego poprzez nasycenie wodorem. Powoduje to powstanie szkodliwych izomerów trans, które obniżają poziom dobrego cholesterolu i podwyższają poziom szkodliwego. Podczas procesu utwardzania pozbywamy się też korzystnych kwasów nienasyconych.

Na pytanie masło czy margaryna odpowiadam. Masło jemy od 6000. Ma cudowne walory smakowe i jeżeli będziemy używać go rozsądnie to jest dużo lepszym wyborem niż margaryna.

Ghee – Masło klarowane

Klaryfikacja jest procesem w którym poprzez podgrzewanie usuwamy z masła wodę oraz inne składniki takie jak np. laktoza. Najprawdopodobniej powstało w Indiach, gdzie panuje wysoka temperatura i ciężko było je przechowywać – indyjskie klarowane masło nazywa się Ghee.

Klarowane Ghee można znacznie dłużej przechowywać w temperaturze pokojowej (6 miesięcy i więcej). Ponadto ma wyższą temperaturę palenia. Jest to ok 250 stopni Celsjusza w porównaniu do standardowego masła które pali się w temperaturze o 120 stopni Celsjusza. Jest wiele odmian klarowanego masła np. Ghee, Manteiga de garrafa, Samnah, Niter Kibbeh do których często dodaje się też przyprawy.

Pozostałe ciekawostki

• Dodanie oliwy do masła na patelni nie sprawi, że nie zacznie się palić
• trzeba je chronić przed światłem bo szybciej się psuje, można je zamrażać, lub trzymać w wodzie
• miękkie, można z powrotem utwardzić, trzymając je w lodówce. Jednak jeżeli nabrało zbyt dużej temperatury to nie będziemy w stanie już zmienić jego konsystencji