Części zdania: na jakie pytania odpowiadają, definicje, przykłady

Części zdania są elementami tworzącymi podstawową jednostkę składniową – zdanie. Składnia, jak wiadomo, jest działem gramatyki, który zajmuje się sposobem tworzenia wyrażeń. W języku polskim występuje 5 części zdania, są to: podmiot, orzeczenie, przydawka, dopełnienie i okolicznik. Ich znajomość jest niezbędna do poprawnego rozbioru zdania, pozwala również na rzeczowe opisanie zjawisk, które zachodzą w języku i być może również przynajmniej teoretycznie powinno pomoc w budowaniu  wypowiedzi pod względem stylistycznym i składniowym, co w przyszłości może pomoże napisać rozprawkę.

Orzeczenie

Orzeczenie to część zdania, która wyraża czynność podmiotu, można powiedzieć że jest najważniejszą częścią zdania, bo bez orzeczenia wypowiedzenie nie jest zdaniem. Orzeczenie “mówi” o tym co się aktualnie dzieje, co się stanie lub stało, oznacza czynność, stan  lub właściwość tego, na co wskazuje podmiot. Orzeczenie ma kilka rodzajów i dostosowuje się do podmiotu pod względem gramatycznym.

Orzeczenie odpowiada na pytania:

• Co robi?
• W jakim jest stanie?
• Jaką ma właściwość?
• Co ma zrobić?
• Co może zrobić?

Rodzaje orzeczeń:

Orzeczenie proste – orzeczenie czasownikowe:

Może być wyrażone osobową formą czasownika, nieosobową formą czasownika zakończoną na -no lub -to np. Może być także wyrażone czasownikiem nieosobowym np. trzeba, można, należy.

Przykłady:

• Andrzej jedzie na hulajnodze.
• Spalono las.

Orzeczenie złożone – orzeczenie imienne

Składa się z dwóch części: łącznika oraz orzecznika. Rolę orzecznika mogą pełnić różne części mowy: rzeczownik, zaimek rzeczowny, przymiotnik, liczebnik, imiesłów przymiotnikowy czynny, imiesłów przymiotnikowy bierny, przysłówek i wyrażenia przyimkowe.

Przykład:

• Kiedyś będę sławny. (będę – łącznik, sławny – orzecznik przymiotnikowy) [przykład za wikipedią]

Orzeczenie opisowe

To orzeczenie wyrażone stałymi związkami frazeologicznymi takimi jak np. “wyjść za mąż”.

Podmiot

Wymieniając części zdania nie sposób nie powiedzieć o podmiocie. Podmiot to część zdania, o której orzeka się w zdaniu, oznacza osoby, zwierzęta, przedmioty, pojęcia abstrakcyjne, nazywa osoby, rzeczy, zjawiska, które są wykonawcami czynności lub stanów opisywanych przez orzeczenie. Podmiotem jest najczęściej rzeczownik w mianowniku lub inne części mowy np. Przymiotnik.

Odpowiada na pytania:

• Kto? Co?

Rodzaje podmiotu:

Podmiot Gramatyczny 

Wyrażony jest rzeczownikiem lub zaimkiem w mianowniku.

Przykład: Marcin poszedł do szkoły. 

Podmiot logiczny

Podmiot logiczny wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem, występuje w zdaniach oznaczających nadmiar, niedobór czegoś, brak czy nieobecność.

Przykład:  Matki od dawna nie było. 

Podmiot szeregowy

Podmiot szeregowy wyrażony co najmniej dwoma wyrazami, tworzą go rzeczowniki lub zaimki w mianowniku, połączone przecinkami lub spójnikami.

Przykład: Andrzej i Heniek świetnie się bawili.

Podmiot domyślny

Podmiot  domyślny to podmiot, który nie jest wyrażony wprost, lecz można się go domyślić.

Przykład: Byliśmy w parku (podmiot domyślny – my) 

Podmiot zerowy

Podmiot zerowy występuje w zdaniu bezpodmiotowym. Jest to zdanie w którym nie występuje podmiot.

Przykład: Bawiono się do rana

Przydawka

Przydawka to część zdania, która określa cechy, właściwości  rzeczownika w zdaniu. Przydawka może określać wyłącznie rzeczownik i może być wyrażona rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem czy liczebnikiem.

Odpowiada na pytania:

• jaki?
• jaka?
• jakie?
• czyj?
• czyja?
• czyje?
• który?
• która?
• które?

Rodzaje przydawki:

Przymiotna

Przydawka przymiotna jest wyrażona  rzeczownikiem, zaimkiem przymiotnym, imiesłowem przymiotnikowym, przyimkiem lub liczebnikiem.

Przykłady: pomalowane ściany, jego pies. 

Przydawka Dopełniaczowa

Przydawka dopełniaczowa jest wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu.

Przykład: pies Henryka.

Przydawka rzeczownikowa

Jest wyrażona rzeczownikiem, który zwykle przyjmuje taki sam przypadek jak rzeczownik przez niego określany.

Przykłady: lekarz dentysta, miasto Gdańsk.

Przydawka przyimkowa

Przydawka przyimkowa to przydawka, którą tworzy wyrażenie przyimkowe.

Przykłady: domek z kart, podróż w nieznane.

Dopełnienie

Dopełnienie to część zdania, która określa czasownik informując o przedmiotach i osobach objętych daną czynnością. Dopełnieniem jest najczęściej rzeczownik lub wyrażenie przyimkowe.

Przykład: Tata marzy o  podwyżce.

Odpowiada na pytania:

• kogo?
• czego?
• komu?
• czemu?
• kogo?
• co?
• kim?
• czym?
• o kim?
• o czym?

Rodzaje dopełnień

Dopełnienie bliższe

Dopełnienie bliższe, to takie, które przy zamianie ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem np. Paweł czyta książkę (dopełnienie) Książka(podmiot) jest czytana przez Pawła. 

Dopełnienie dalsze

Dopełnienie dalsze przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną nie staje się podmiotem, po prostu nie występuje w stronie biernej np. Popatrz na mnie. Dopełnieniem dalszym może być bezokolicznik.

Okolicznik

Okolicznik to część zdania, która określa czasownik, wskazuje na okoliczności towarzyszące danej czynności, uzupełnia treść czasownika, informując o jego jakości czy okolicznościach jakiegoś wydarzenia, ale nie jest konieczny.

Rodzaje okoliczników

Czasu

Kiedy? Jak długo? Do kiedy? Odkąd?

Przykład: spotkajmy się jutro.

Miejsca

Pytania: Gdzie? Którędy? Dokąd? Skąd?

Przykład: Wczoraj nie byłem w szkole.

Przyczyny

Pytania: Dlaczego? Z jakiego powodu?

Przykład: Z powodu awarii winda jest nieczynna

Celu

Pytania: W jakim celu?

Przykład: Zrobiłem to dla pieniędzy

Sposobu

Pytania: Jak? W jaki sposób?

Przykład: Dał się zrobić jak dziecko.

Przyzwolenia

Pytania: Mimo czego? Wbrew czemu? 

Przykład: Mimo silnego wiatru poszedł na spacer.

Warunku

Przykład: Pójdziemy na spacer jeśli będzie ładna pogoda.

Pytania: W jakim wypadku?

Stopnia i miary

Pytania: W jakim stopniu? Jak bardzo?

Przykład: Kochała go bardzo.

To już wszystko jeżeli chodzi o części zdania, wkrótce post o częściach mowy.