Jarmułka, Kipa: historia, ciekawostki. Co warto o niej wiedzieć?

Jarmułka czyli tradycyjne nakrycie głowy Żydów już na pierwszy rzut oka identyfikuje przedstawiciela tej religii. Wiemy również, że nie tylko jest to osoba wierząca, lecz także podążająca ściśle za zwyczajowymi nakazami swej religii. Całość ubioru lub choćby jego elementy mają być swoistym znakiem rozpoznawczym, zawierającym prostą informację. Mają one przede wszystkim wyróżnić osobę należącą do wspólnoty, której spoiwem jest religia lub choćby kultura obyczajowa.

Ubiór a religia – dlaczego wierzący chcieli lub musieli się wyróżniać?

Zawsze tam, gdzie wykształcały się wierzenia w sferę duchową, wcześniej czy później pojawią ludzie, który uważają się za bardziej wtajemniczonych. Niezależnie, czy rzeczywiście grupa kapłanów – bo o niej tutaj mowa – jest naznaczona łaską obcowania ze sferą duchowości. Czy tylko prawo takie sobie uzurpuje, trzeba przyznać, że, w dużej mierze stanowi ona nośnik kultury, tradycji i zwyczajowości.

Nie tylko religia jest przekazywana przez kapłanów, kierujący grupą wiernych, ale także ogromna przenikająca się z nią otoczka kulturowa. Kultura bowiem, czy tego chcemy, czy nie, zawsze współistnieje wraz z religią, częstokroć przenika ją i współtworzy. I odwrotnie, religia ją wzbogaca, daje jej bodźce do rozwoju i różnorodności kulturowej. Tak też jest z przestrzenią – jakby to określili etnografowie – kultury materialnej. Przed rewolucją technologiczną, kiedy nikt nie myślał o masowej produkcji i komercjalizacji mody, ubiór był przypisany do danej grupy społecznej. Stanowił odzwierciedlenie statusu społecznego jego nosiciela, mówił dużo o miejscu w hierarchii społecznej. A lecz był o wiele mniej zmienny niż stylizacje w dzisiejszych czasach.

Podobnie elementy ubioru , mówiły bardzo dużo o tym, jaka religia i kultura jest dominująca w jego kręgu. Przykładowo, wierzący chrześcijanie już od wczesnych wieków średnich, gdy pielgrzymowali przez całą Europę na Drodze Św. Jakuba przypinali charakterystyczne muszle, znalezione na hiszpańskich, galicyjskich brzegach Atlantyku. Były one żywym świadectwem, iż pątnicy odbyli długą, wyczerpującą i nierzadko pełną niebezpieczeństw wędrówkę do Santiago de Compostella. Z czasem muszla stała się w chrześcijańskiej Europie znakiem rozpoznawczym pielgrzymów wszelkiego autoramentu.

Tak samo jest z elementami ubioru w Judaizmie. Judaizm wykształcił przez tysiąclecia swą własną obrzędowość, niezwykle ważną kulturę pisaną oraz zespół uniwersalnych norm zachowania osoby wierzącej. A także ścisłe przepisy, zmuszające wiernych do konkretnych wyborów odzienia.

Od nakazów specjalnego ubioru dla Żydów do jarmułki

Takim elementem stroju, wyróżniającym Żyda prawowiernego i miłującego Boga, jest z pewnością kawałek materiału, który znamy pod określeniem – jarmułka. Rzecz jasna strój pobożnych członków reprezentujących naród wybrany, nie pozostawał niewzruszony na bodźce kulturowe. Plemiona semickie doświadczały w czasie swej burzliwej historii wpływów zarówno na terenach Bliskiego Wschodu, jak i w Europie. Ubiór ewoluował, podobnie jak i nakazy religijne tworzone przez ludzi mu ówczesnych. W jednym stuleciu nosiło się, co nierzadko kilka wieków wcześniej uznawało się za niemalże bezbożne. Ale to już wątek na inne rozważania, będący elementem szerszej dyskusji w oparciu o Judaizm i jego barwne dzieje.

Drugim ważnym atrybutem stroju żydowskiego (jego immanentną cechą) jest regionalizm. Mimo, iż Żydów łączył Judaizm, a zwłaszcza jego podstawowe święte księgi. To gdybyśmy w czasach np. wczesnej nowożytności postawili obok siebie Żyda Aszkenazyjskiego i Chasyda, to odmienności byłyby spore. Wynikły one z odmiennej kultury „opływającej” (wg. badacza religii Eliade Mircea) skupiska Żydów w danym państwie.

Narzucone odróżnienie wiernych

W każdym z tych środowisk, mieszkańcy wyznający Judaizm tworzyli, nawet niewielkie, środowisko, w którym pojawiły się elementy, znaki wyróżniające. Nierzadko były narzucane Żydom przez władców chrześcijańskich lub muzułmańskich, którym mało podobało się, iż Żydzi mieszają się z „wiernymi”. Pierwsze takie „oznakowanie” Żydów zarządzili w swym państwie kalifowie Damaszku, a potem Bagdadu. Były to charakterystyczne ciemnożółte (miodowe) czapki, szarfy-pasy, kapelusze. Dzięki tym zabiegom prawowiernym muzułmanom łatwiej było odróżnić „niewiernych” np. gdy stykali się z nimi na targu. Ta, dosyć nieprzyjemna, segregacja w swym zamierzeniu nie miała wyłącznie prowadzić do poniżenia przedstawicielu rodu Dawida. Lecz rozpoznać tych, którzy jako „niewierni” zgodnie z prawem muzułmańskim mieli być obłożeni dodatkowymi, dosyć dotkliwymi podatkami.

Chrześcijanie nie pozostali w tyle za kalifami potężnej dynastii Abbasydów. Bowiem już w roku 1215 Sobór Laterański zobowiązał społeczności żydowskie zamieszkujące chrześcijańską Europę, by nosiły stroje inne, niż większość chrześcijańska. Wśród uszczegóławiającego opisu pojawia się zalecenie noszenia specjalnych kapeluszy. Od nich jeszcze dosyć daleko do interesującej nas jarmułki. Ponieważ w średniowieczu jedynie Żydzi przebywający nadal na terytorium Palestyny nosili coś na kształt jarmułki.

Owa bliskowschodnia jarmułka była najczęściej okrągłym przykryciem głowy i – uwaga – jej zakładanie nie było podyktowane nakazami Tory. Ponieważ owa takowych nie narzucała (Talmud, i owszem), ale raczej wywodziło się z regionalnego zwyczaju okazywania szacunku. Poza tym, kapłani nakładali nakrycie głowy w trakcie uroczystości religijnych, jako wyraz skromności i poddania bóstwom.

Jarmułka i jej bliskowschodnie dzieje w kilku zdaniach

Zanim przejdziemy do analizy określenia jarmułka, zatrzymajmy się nad chwilę nad innym terminem określającym to nakrycie głowy. Kipa (lub kumta, kopel), bo tak brzmi „kopuła” w języku hebrajskim, to po prostu inna nazwa jarmułki. W tradycji talmudycznej wywodzi się ją jest z nakryć głowy kapłanów asyryjskich i babilońskich, a potem i wspomnianych powyżej kapłanów Izraela. Traktowana była jako wyraz szacunku wobec Najwyższego, okazywany obowiązkowo przez tych, którzy w bezpośredniej bliskości Boga przebywali najczęściej. A więc w świątyni, w szkole religijnej, w trakcie przewodzenia procesjom, uroczystościom ofiarnym. Termin jarmułka pojawia się wraz z zamianą władców Bliskiego Wschodu.

Od połowy XI wieku, gdy słabną kolejne kalifaty arabskie, z obszarów Azji Centralnej przybywają Turkowie Seldżuccy. Bardzo szybko podbijają Persję, a potem tereny arabskie, by na końcu osiąść w Anatolii terenach dzisiejszej Turcji. Od podbitych ludów przejmują zwłaszcza religię, mieszając obyczajowość arabską, że swoją tradycją – plemion koczowniczych. Utrzymali oni oczywiście większość praw, związanych z ludnością nieislamską i małe czapeczki, noszone przez Żydów nazwali „jahmurłuk”, czyli „kaptur” lub „daszek chroniący przed deszczem”. Jakkolwiek są uczeni talmudyczni, którzy utrzymują, iż słowo jarmułka pochodzi z języka staro aramejskiego i oznacza mniej więcej „tego, który boi się Boga”.

Jak się właściwie nosi jarmułkę?

Przez kolejne stulecia Żydzi z nakrycia głowy hańby uczynili znak rozpoznawczy i wyraz szacunku wobec Boga. Jarmułka towarzyszyła Żydom bardziej liberalnym, którzy mieszkali w dużych europejskich aglomeracjach i na co dzień nie nosili nakrycia głowy. Natomiast jarmułka pojawiała się na ich głowach w dniach szczególnych, takich jak śluby, bar micwy, wizyty w synagodze, pogrzeby. Natomiast jarmułka na głowach Żydów ortodoksyjnych lub Chasydów(np. chabad lubawicz ) praktycznie była cały czas, ortodoksi noszą ją pod kapeluszem, tak by przypadkiem po zdjęciu kapelusza nie pozostać z odkrytą głową. Chasydzi z Europy Środkowej zamiennie lub jednocześnie z jarmułką noszą od wieków charakterystyczny tzw. „sztrajmel” (zwany też: sztrajmł, sztrejmł), z jidysz – futrzana czapka.

Co ciekawe owa „lisia czapa” pojawiła się w żydowskim, chasydzkim stroju, jako wyraz oddziaływania staropolskiej kultury szlacheckiej I Rzeczypospolitej, gdzie każdy szlachciura musiał takowe nakrycie głowy mieć. Tak więc Żydzi chasydzcy bardzo chętnie ów fragment ubioru szlacheckiego włączyli do swego codziennego. Natomiast wśród Żydów ortodoksyjnych był on obowiązkowy zwłaszcza wśród rabinatu. Wspominamy o tym, bowiem pod owym ogromnym futrzanym okręgiem zazwyczaj noszona jest jarmułka.

Jarmułka dzisiaj

Dziś jarmułka noszona jest nie tylko przez środowiska rygorystyczne pod względem religijnym. Lecz także przez Żydów o poglądach lewicowych, którzy chcą tym zamanifestować swój związek z państwem Izrael. Żydzi chasydzcy noszą jarmułki uszyte z aksamitu i najczęściej czarne, z kolei Żydzi o poglądach prawicowych (syjonistycznych) noszą jarmułki dzianinowe, koronkowe lub wydziergane na szydełku. Te ostatnie nierzadko są kolorowe, z odniesieniami do Tory (np. z lwem Judei, Gwiazdą Dawida), a koronkowe potrafią być prawdziwym dziełem sztuki, o czym mogą się przekonać odwiedzający stoiska żydowskich rzemieślników w Jemenie lub Iranie.

W związku z tym, iż zasadnicza służba wojskowa jest obowiązkowa w Izraelu dla wszystkich (oprócz „charedim” czyli ortodoksów i deklarujących przynależność do narodu palestyńskiego) powstały także specjalne wersje jarmułek dla młodych żołnierzy – oczywiście w kolorach maskujących i z trwałych materiałów! Wydawać się może to nieco dziwne, ale z noszeniem tak niewielkiego nakrycia głowy Żydzi nie mają najmniejszego problemu. Jarmułkę przytrzymuje się na głowie za pomocą zwykłych wsuwek do kobiecych włosów lub też spinek „zamontowanych” wewnątrz jarmułki.