Pismo klinowe – najprawdopodobniej najstarsze pismo świata

Pismo klinowe jak definiuje słownik języka polskiego to pismo używane w starożytnej Mezopotamii. Składa się ze znaków przedstawiających kombinację małych klinów wyciskanych rylcem na glinianych tabliczkach

To również znacznie więcej. Wynalezienie w IV w. p.n.e pisma klinowego przypisuje się Sumerom. Za jego pomocą zaczęli utrwalać swój język mówiony, a jego powstanie wynikało z potrzeb administracyjno-gospodarczych prężnie rozwijającej się ich cywilizacji. Z czasem jednak pismo klinowe przejęły inne ludy starożytne bliskiego wschodu, zamieszkujące Azję Zachodnią. Oczywiście dostosowując go do swoich języków oraz posługiwały się nim do końca I w. n.e

Pismo klinowe – jego początki i wewnętrzna ewolucja

Pismo klinowe jest rodzajem pisma ideograficzno-sylabicznego (pismo sylabowe), czytanego od lewej do prawej strony, zwykle pisane na glinianych tabliczkach. Jego nazwa pochodzi od formy odcisków pozostawionych w miękkiej glince przez trzcinowy rylec w postaci klinów.

Najbardziej dogodnym materiałem do pisania była glina, choć używano również kamieni, kości słoniowej czy też metalu. Niemniej jednak zwykle pisano na wilgotnych tabliczkach glinianych. Następnie pozostawiano je w nasłonecznionym miejscu do wyschnięcia bądź wypalano w celu utrwalenia napisu.

W pierwotnej swoje postaci pismo klinowe było pismem piktograficznym (obrazkowym), ale z czasem za pomocą znaków-obrazków zaczęto oznaczać również sylaby. Najbardziej rozwinięta postać pisma klinowego składała się już z trzech rodzajów znaków:

• ideogramów – w postaci pojedynczych znaków lub ich zespołów, które oznaczały całe wyrazy;
• znaków- sylab – oznaczających 4 samogłoski i kilkaset sylab;
• determinatywów – znaków służących do określania wybranych kategorii znaczeniowych poprzez zastosowanie ich przed lub po danym wyrazie.

Dzieje rozwoju pisma klinowego

Warto podkreślić, że przed powstaniem sumeryjskiego pisma klinowego ludność Mezopotamii posługiwała się do zapisywania różnego typu informacji związanych ich z działalnością gospodarczą tak zwanymi tokenami. Wówczas rodzaj tokenów (niewielkich bryłek w kształcie kulek, dysków, czworościanów, stożków i walców) odpowiadał określonemu przechowywanemu towarowi lub zwierzęciu. Jednak wraz ze wzrostem liczby ludności oraz rozwojem handlu system ten przestał być wystarczający. Wówczas pojawiły się tak zwane bulle – gliniane i owalne koperty, w których zamykano określoną liczbę tokenów. Na ich powierzchni odciskano typy tokenów, zaś do odwzorowania nacięć i wyżłobień używano rylca. Dzięki takiemu rozwiązaniu można było uzyskać informację o zawartości bulli bez potrzeby jej otwierania. W związku z tym rzeczą zbędną stało się wkładanie do jej środka tokenów. Z czasem bulle zostały zastąpione glinianymi tabliczkami (początkowo miały podobne rozmiary i zaokrąglone krawędzie), co pokazuje że pismo piktograficzne było kontynuacją idei tokenów.

Pismo obrazkowe służyło jedynie do prostych zapisów gospodarczych i aby rozbudować zakres jego zastosowania musiało ulec dalszemu rozwojowi. W związku z czym w celu zwiększenia zakresu pojęć rysowano obok siebie kilka piktogramów (obrazków), które nie były związane ze sobą znaczeniowo, ale w połączeniu nadawały im nowy sens. Za przykład może tu posłużyć ideogram ust oraz chleba, który oznaczał czynność jedzenia. Z czasem zaczęto jednym symbolem wrażać różne pojęcia, co z kolei wymagało opracowania sposobu umożliwiającego rozstrzyganie owych wieloznaczności.

Pismo wyrazowo-sylabowe

Zaczęto więc znakami zapisywać dźwięki, a ideogramy zostały być zastępowane kreskami o układzie pionowym, ukośnym oraz poziomym. W ten sposób opracowano i rozpowszechniono system pisma klinowego wyrazowo-sylabowego (ideograficzno-zgłoskowego) o pisowni rebusowej z trzema, wspomnianymi już wcześnie, rodzajami znaków: ideogramów, sylab oraz determinatywów. Za pomocą tak rozwiniętego pisma klinowego utrwalano różnego typu informacje dotyczących nie tylko działalności gospodarczej oraz handlu, ale również obrzędów religijnych. Zapisywano za jego pomocą rozmaite opowieści oraz mity czy też wywody naukowe bądź prywatne listy. Ten sylabowy etap rozwoju pisma znamy z grupy tekstów z Uruk, pochodzących z okresu wczesnodynastycznego około I-II tysiącleciu p.n.e.

Z czasem system pisma klinowego przejęły również inne ludy starożytne zamieszkujące Azję Zachodnią, które przystosowywały go do swojego języka. Jako pierwsi zrobili to Akadowie, następnie Asyryjczycy oraz Babilończycy. W III w. p.n.e. pismem klinowym zaczęto posługiwać się w Elamie. Ponadto pismo klinowe przyjęli także Koryci, Hetyci, Mitannijczycy, Huryci, Luwijczyci i Urartyjczyci.

Pismo klinowe – nauka pisania

Mezopotamia była prężnie rozwijającą się cywilizacją, gdzie nauka pisania i czytania była mocno rozpowszechniona. Niemniej jednak aby można było posługiwać się tytułem „dusbar”, czyli „skryba” (pisarz) trzeba było przejść odpowiednie szkolenie. Zdobycie tytułu pisarza było swego rodzaju awansem społecznym. Stwarzał on możliwości polepszenia swojej sytuacji materialno-społecznej oraz wpływał na rozwój kariery naukowej bądź kapłańskiej.

Nauka pisania rozpoczynała się w é-dubba („domu tabliczek”) od formowania tabliczek glinianych. Kolejnym etapem była sztuki posługiwania się trzcinowym rylcem poprzez odciskanie poziomych, pionowych i skośnych klinów. W dalszej kolejności uczniowie musieli opanować tysiące rozmaitych sumeryjskich słów, wyrażonych za pomocą więcej niż jednego znaku. Co ciekawe owe znaki nauczano w określonej i niezmienianej przez setki lat kolejności. Po opanowaniu znaków uczono się łączyć je w celu napisania słowa – początkowo były to imiona. Kolejny etap nauki pisania opierał się na nauce pisania na tabliczkach o różnych kształtach w taki sposób, że nauczyciel spisywał na jednej stronie tabliczki około trzech linijek tekstu, a uczeń musiał je przepisać na drugiej stronie. Natomiast ostatni etap nauki pisania polegał na czytaniu i przepisywaniu literatury sumeryjskiej.

Warto jednak podkreślić, że aby zdobyć tytuł „dusbar” nie wystarczyło nauczyć się odciskania znaków na tabliczce. Trzeba było również zdobyć wiedzę z szeroko pojętej matematyki, jak również z zakresu pisania wzorcowych dokumentów (np. umów, ksiąg rachunkowych) czy też listów. Patronką pisarzy była sumeryjska bogini Nisaba, a w późniejszym okresie został nim bóg Nabu, którego atrybutem był rylec.

Pismo klinowe – próby jego odczytywania oraz zachowane zabytki

Historia pisma klinowego jest dosyć bogata. Posługiwano się nim na przestrzeni 3 tysięcy lat oraz służył do zapisywania około 15 różnych języków, wśród nich był język sumeryjski. Tabliczki pochodzące ze wczesnego rozwoju pisma klinowego w większości datuje się na IV w. p.n.e. Znaleziono je w Uruk oraz Niniwie w północnym Iraku, Czoga Misz i Godin Tepe w zachodnim Iranie. A także w Tell Brak i Habuba Kabira w północnej Syrii. Z kolei ostatni zachowany zabytek pisma klinowego – tekst z dziedziny astronomii, pochodzi z 75 r. n.e.

Badacze pisma klinowego czerpią swoją wiedzę dotyczącą ówczesnych pisarzy przede wszystkim z tak zwanych kolofonów tabliczek (podpisów). Kolafony zawierają podstawowe informacje podawane przez pisarza na końcu tabliczki, a więc:

• datę (najczęściej moment napisania);
• imię piszącego;
• nazwę miasta, w którym powstała tabliczka.
  Zwyczaj zamieszczania kolofonów powstał około 2600 r. p.n.e., ale i tak nie wszystkie tabliczki je posiadała, a część z nich była niekompletna.

Próby odczytania

Pierwsze próby odczytywania pisma klinowego rozpoczęły się dopiero w XVIII wieku. Było to wtedy kiedy to europejscy uczeni szukali dowodów na prawdziwość wydarzeń oraz przekazów biblijnych. Ze swoich podróży na Bliski Wchód przywozili różnego typu artefakty, w tym tabliczki gliniane z pismem klinowym, które próbowano odczytać. Nie było to jednak łatwe zadanie, ponieważ nie tylko sam system znaków był trudny, ale również fakt, że były to znaki reprezentujące różne języki. Niemniej jednak dzięki wysiłkowi licznych naukowców udało się odszyfrować owe znaki pisma klinowego. W 1857 roku Królewskie Towarzystwo Azjatyckie wysłało kopie odnalezionych glinianych tabliczek z zapisem osiągnięć wojskowych oraz łowieckich króla Tiglat-Pilesera I (okres jego panowania przypadała na lata 1114-1076 p.n.e.) do czterech badaczy:

• Henry’ego Creswicke’a Rawlinsona,
• Edwarda Hincksa,
• Juliusa Opperta,
• Williama H. Foxa Talbota.
  Wymienieni uczeni pracowali niezależnie, po czym odesłali tłumaczenia, które były w dużej mierze ze sobą zgodne.

Z odkrytych dotychczas tabliczek glinianych oraz odczytanych z nich informacji badacze poznali świat starożytnej Mezopotamii. Ówczesny handel, budownictwo, administrację oraz historię i wielkie działa literackie, jak również codzienność ówczesnej cywilizacji.

Najważniejszy na świcie zbiór tabliczek glinianych pisma klinowego znajduje się w Muzeum Brytyjskim. Jego kolekcja zawiera około 130 000 tekstów oraz ich fragmentów. Jest tutaj miedzy innymi jeden z najstarszych zbiorów bibliotecznych w historii, a mianowicie Biblioteka Aszurbanipala w Niniwie. Zawiera ona tysiące najważniejszych tabliczek z pismem klinowych, obejmujących różnego typu teksty, jak na przykład:

• listy,
• pisma urzędowe,
• prawnicze,
• z dziedziny magii i wróżbiarstwa,
• medyczne,
• literatury,
• słowniki.

Najbardziej znanym dziełem literackim pochodzącym ze starożytnej Mezopotamii jest Epos o Gilgameszu. Jego najpełniejsza wersja pochodzi właśnie z biblioteki króla Aszurbanipala. Jest to asyryjska wersja starotestamentowej opowieści o potopie, która została odkryta w w 1872 r. przez George’a Smitha, asystenta z Muzeum Brytyjskiego.

Zbiory muzealne

W zbiorach Muzeum Brytyjskiego przechowywana jest również Babilońska Mapa Świata. Na niej zostały zamieszczone dwa teksty wraz z objaśnieniami na mapie zapisane przy użyciu pisma klinowego w języku akadyjskim. I choć mapa miała przedstawiać Babilończykom obraz świata mitologicznego, to czasem używana jest jako dokument starożytnej geografii. A to dlatego, że wymienione na niej miejsca znajdują się (mniej więcej) w rzeczywistych lokalizacjach.

Inną cenną tabliczką glinianą, zapisaną pismem klinowym ze zbiorów brytyjskiego Muzeum, jest Tabliczka Wenus z czasów Ammi-saduqi, stanowiąca zapis obserwacji Wenus pochodzących z II w. p.n.e. (wyliczono na niej obserwacje astronomiczne Wenus na przestrzeni 21 lat). Tabliczka ta jest najważniejszym źródłem pozwalającym odtworzyć mezopotamską chronologię, mniej więcej, sprzed 1400 r. p.n.e. Pochodzi ona ze starożytnej Niniwy z czasów króla Ammi-saduqi, a zamieszczone na niej zapisy umożliwiły dokładnie określić okres jego panowania na lata 1646-26 p.n.e.